Delfos-eko orakuloa - Aintzinako Grezia

 Delfos-eko orakuloa

Delfos hiriaren kokalekua

Sibilaren haitza.

Delfosko orakulua barruti sakratu handi bat izan zen, nagusiki Apolo jainkoari eskainia, erdian, bere tenplu handia zuena. Bertara joaten ziren greziarrak jainkoei aztoratzen zituzten gaiei buruzko galderak egitera. Grezian kokatua zen, Parnaso mendiaren magalean (Fozidako mendietan), itsasoaren mailatik 700 metroko garaierara eta Korintoko golkotik 9,5 kilometroko distantziara. Orain existitzen ez den aitzinako Delfos hiririk hurbil zen.

Fozida edo Fozia, Grezia erdialdeko antzinako eskualde bat da, Parnaso mendiaren mendiguneak zeharkatua. Grezia klasikoaren garaian, eskualde honen zati batek, aipaturiko mendiaren oinean dagoenak hain zuzen ere, Pyto edo Pito izena zuen, grezieraz Πυθω. Toki hau Delfos bezala ezagutzen dena da, hau da, Pyto eta Delfos sinonimoak dira.

Delfos hirian (Grezia) orakulo garrantzitsu bat zegoen.

Mendiko arroketatik, hainbat iturburu sortzen ziren, iturri ezberdinak eratzen zituztenak. Oso antzinatik ezaguna den iturrietako bat, Kastaliaren iturria da, erramu landarezko basotxo batez inguraturik, Apolori sagaratua. Elezaharrak eta mitologiak diotenez, Parnaso mendian eta iturri honetatik gertu zenbait jainkosa biltzen ziren, kantu eta olerkiaren jainkosa txikiak, Musak, iturrietako lamia ziren naiadeekin batera. Bilera hauetan, Apolok lira jo eta gainontzeko jainkosek kantatzen zuten.

Delfosko orakuluak eragin handia izan zuen Italia hegoaldeko eta Siziliako kostaldeen kolonizazioan. Mundu helenikoaren gune erlijiosoa izatera heldu zen.

Iteako portua Delfostik hurbilen zegoen itsasorako irteera zen.

Izena

Pito izena, Piton sugearengandik (Πυθων) hartua izan zen. Hau kobazulo batean bizi zen suge jakintsua omen zen, haren jakinduria bereganatzeko Apolok hil zuena, Apolo bera orakuluaren arduradun bihurtzeko. Mitologiak dioenez, Apolok, sugea hil ondoren, honen errautsak sarkofago batean gorde zituen, eta honen omenez, Pitiar Jokoak izeneko hil-joko batzuk sortu zituen. Beranduago, sarkofago hori onfalosaren azpian, Delfosko Apoloren tenpluan lurperatua zegoelako elezaharra bolo-bolo ibili zen. Onfalos hitzak "munduaren zilborra" esan nahi du. Izen honetatik eratorri zen Pitia edo Pitonisa (Πυθια), erantzunak interpretatzen zituzten emakumeei ematen joan zitzaien izena, hau da, orakulua. Apoloren tenpluari Pition (Πυθιον) ere deitzen zitzaion, eta, Apolo berari, Delfosen, Apolo Pitio deitu izan zitzaion.

Pitia edo Pitonisa

Orakuloaren ardatza Pitia edo Pitonisa zen, jainkoen asmoak interpretatzen zituen emakumezkoa. Jakin badakigu pertsonaia honen aukeraketa inongo klase ezberdintasunik gabe egiten zela. Hautagaiari gauza bakarra eskatzen zitzaion; bere bizitza eta ohiturak ezin hobeak edo akatsgabeak izatea. Izendapena bizi osorakoa zen, eta betirako santutegian bizitzeko konpromisoa hartzen zuen. Orakuluaren garai oparoetako mendeetan, hiru pitonisa izendatu behar izan ziren garai horretan egiten ziren kontaezinezko kontsultak aise erantzuteko. Baina, gainbehera garaian, bakar bat baino ez zen egon, nahikoa, behar ziren orakulu urri eta tartekatuentzat.

Fedriade mendiak, Delfosko "Distiratsuak"

Kontsulta egiten zutenek, elkarrizketa bat izaten zuten harekin izaten zuten orakulua baino egun batzuk lehenago. Gertaera hau, ondo dokumentatua dago Antzinateko egileek ematen dituzten berrietan. Orakulua hilean behin ospatzen zen, 7an, Apoloren jaiotza eguntzat hartzen baitzen. Kontsulta egiten zuten pertsonak mota guztietakoak ziren, errege handietatik hasi eta jende xume eta txiroa arte. Lehenik, sakrifizio bat eskaintzen zen tenpluaren aurrean zegoen aldarean. Jarraian, zegozkien tasak ordaintzen ziren, eta azkenik, kontsulta egiten zuen pertsona Pitiaren aurrean aurkezten zen eta bere kontsulta hitz eginez egiten zuen, uste denez.

Oso gutxi ezagutzen da orakuluak jarraitzen zuen errituari buruz. Pitia aditon izeneko toki batean zegoen tripode baten gainean esertzen zen, Apolo Pitioren tenpluaren hondoan. Αδυτων hitzak, "santutegiaren hondoa" esan nahi du eta το αδυτων hitzek berriz, "sarrera debekatutako toki sakratua".

Dodonako orakuluan, kontsultak, berunezko xafletan grabatuak egiten ziren, indusketetan asko aurkitu izan direnak. Pitiak, apaiz batek batu eta hitz neurtuan idazten zituen erantzunak ematen zituen (benetako orakulua). Ondoren, kontsulta egiten zuen pertsonari ematen zitzaion. Lehen une batean, pitonisaren erantzunak hitz neurtuan izaten ziren, baina, Apolo musikaren jainkoa izaki jende askori oso bitxia iruditzen zitzaion iragarpenek hain melodia eta erritmo kalitate kaxkarra izatea. Eta beraz, laster, pitonisa, bere iragarpenak hitz lauan egiten hasi zen.

Gaiaren adituek aurre egin behar dioten misterioetako bat, Delfosko orakuluak hainbeste aldiz asmatu izana da. Jendeak orakulu honengan zuen fedea erabatekoa zen, baita asmatzen ez bazuen ere, kasu horretan, hutsa, esandakoaren interpretazioa zela esaten baitzen, eta ez orakulua bera.

Mendeetan zehar, bolo-bolo ibili da egia historiko baten itxura duen elezahar bat, orakulua eta pitonisaren egoerari dagokiona. Aipaturiko elezahar hau, III. mende eta IV. mendeko egileetatik hasita hedatu zen, Origenes eta San Joan Krisostomo bezala. Grezia klasikoa, jentiltasun itxi bat bezala ikusten zen garaia zen, umildu egin behar zena. Modu honetan, idazleek, mendeetan zehar arrakasta handia izan zuen zerbait asmatu zuten. Honela deskribatzen zuten:

Pitonisa edo Pitiaren tripodea, harkaitzaren pitzadura oso sakon batean zegoen. Pitzadura horretatik, emakumea berehala mozkor eta desesperazio egoera batean jartzen zuten gas toxikoak isurtzen ziren, dardara handiekin, hau da, trantzean zegoen, ilerik gabe eta ahotik bitsa botatzen. Gainera, erramu hostoak murtxikatzen zituen, egoera psikosomatiko hori lortzen laguntzen zuena. Baina, egia esan, orain arte, ez da aurkitu orakuluaren uneari buruzko deskribapenik idazle greziar edo latindarren artean. Egile jentil bakar batek ere, ez du sekula kontsultaren eszena deskribatu, ezta Plutarkok ere bere Elkarrizketa Pitikoak liburuan. Beste alde batetik, Apoloren tenpluaren inguruan eginiko azkeneko arkeologia eta geologia azterketek, harkaitzean, elezaharrean aipatzen den pitzadura sakonik ez dagoela ziurtatzen dute.

"El viaje de Ulises" - mitos y leyendas griegas

 

“El viaje de Ulises”

- Mitos y leyendas griegas -

    Ulises era el rey de Ítaca, partió de allí para participar en la guerra de Troya. Tras su decisiva intervención en esta guerra Ulises y sus hombres parten en doce barcos con destino a Ítaca, su hogar. Ulises estaba deseando regresar a su hogar y reencontrarse con su esposa Penélope y su hijo Telémaco, pero los dioses habían preparado a Ulises un largo y accidentado viaje. Las aventuras de Ulises y sus hombres durante este viaje de regreso que dura diez años forman la Odisea.

El caballo de Troya

Justo después de salir de Troya, las embarcaciones llegan al istmo de Tracia, la ciudad de los Cícones, consiguen salir de allí, pero pierden varios compañeros en el ataque.

Reanudando su viaje se encuentran con unos desfavorables vientos que llevan los barcos a la deriva, rumbo al sur, alejándose de la ruta hacía Ítaca. Después de varios días de viaje llegan a la tierra de los lotófagos, en el País del Loto, donde sus habitantes se alimentan de la flor de loto. Aquellos que prueban la flor pierden la memoria.

Ulises en la tierra de los lotófagos

Al llegar a esta tierra, son recibidos amablemente por sus habitantes, quienes les ofrecen la flor de loto para comer. Al probar esta dulce flor, se olvidaban de todo, de su patria y de su viaje, solo querían quedarse en esa tierra feliz para siempre. Finalmente Ulises consigue que los marineros vuelvan a las embarcaciones y continúen con su rumbo a Ítaca.

El cíclope Polifemo, el gigante de un sólo ojo.

Continuando su viaje llegan a la isla de Sicilia, donde está el país de los Cíclopes, gigantes muy feroces con un solo ojo en el centro de su frente. Entre ellos habita Polifemo, el más malvado de los cíclopes. Ulises, sin saber que allí viven los cíclopes, decide explorar la isla. Polifemo encierra a Ulises y sus hombres en su caverna con la intención de comérselos. Ulises le engaña con vino y le emborracha para quitarle su único ojo y de este modo escapa de la caverna. Poseidón, padre de Polifemo y dios de los mares, descarga su ira sobre Ulises y lo persigue con terribles tempestades que lo mantienen alejado de Ítaca.

Llegan a la isla de Eolo, el guardián de los vientos. Eolo decide ayudar a Ulises y encierra los vientos desfavorables en una bolsa de cuero, para que puedan llegar a Ítaca con la ayuda de los vientos benéficos. Los compañeros de Ulises abren la bolsa y dejan escapar los vientos desfavorables que los devuelven a la isla de Eolo. Eolo al comprobar su regreso, cree que son enemigos de los dioses y les niega su ayuda.

Poco después, llegan a una ciudad llamada Telépilo, donde los lestrigones (caníbales gigantes), destrozan todas las embarcaciones menos una de ellas gracias a la astucia de Ulises.

La siguiente parada del viaje es la isla de Ea, donde una maga llamada Circe convierte en cerdos a varios de los compañeros de Ulises. Ulises de nuevo debe demostrar su astucia y con ayuda de Mercurio, consigue que la maga los devuelva a su forma humana.

Después de escapar de las sirenas, que con sus cantos atraían a los marineros y los hacían naufragar y después también de escapar de los monstruos marinos de Escila y Caribdis, Ulises llega a la isla de Trinacria. En esta isla sus compañeros atacan a los animales sagrados, dedicados a Helios (el rey sol). Zeus, dios supremo, castiga estos actos, destruyendo con sus rayos los navíos y dando muerte a todos los hombres menos a Ulises, que se agarra al palo mayor y consigue librarse de los rayos.

Ulises solo y con la embarcación destrozada va a parar a la isla de Ogigia, donde vive la ninfa Calipso, que lo retiene siete años a su lado. Pero Ulises no olvida su hogar, siente nostalgia por su esposa Penélope y su hijo. Este sentimiento le hace no dejarse embaucar por las astucias de la ninfa. Construye una balsa y escapa de la isla.

Después de ser reconocido por Poseidón, quien destruye su balsa, Ulises consigue llegar a la costa y con ayuda de los reyes del lugar consigue por fin regresar a su hogar. Tras diez años de guerra y diez de viaje, Ítaca se encuentra entregada al sueño.

Durante su ausencia, su hijo Telémaco se ha hecho hombre y Penélope continúa esperándolo. Son muchos los pretendientes que aspiran a casarse con la bella dama. Penélope que siempre ha esperado el regreso de Ulises, propuso un plazo a sus pretendientes, se decidiría por alguno de ellos cuando terminase de tejer una prenda de abrigo. Penélope tejía la prenda durante el día y la destejía por las noches, de este modo alargaba el tiempo de espera. Pero con el paso de los años, su secreto fue desvelado y tuvo que terminar de tejer la prenda. Entonces Penélope predispone que aquel que triunfara en un concurso de tiro de arco sería el elegido. Es en ese momento cuando Ulises llega a su hogar y disfrazado de mendigo participa en el concurso.

Para sorpresa de todos, el mendigo es el triunfador, y es entonces cuando desvela su identidad.

—----------------------------------------------------------------

Moraleja y preguntas sobre “El viaje de Ulises”: Los viajes en la vida están llenos de aventuras y desafíos. Las adversidades forman parte de la vida, pero tener la capacidad para afrontarlas y no desanimarnos en nuestro camino es lo que nos permitirá lograr el objetivo.

1. ¿Cuánto duró el viaje de Ulises?

2. ¿Cómo consiguió librarse de las adversidades que encontró en su camino?

3. ¿Crees que en algún momento se desanimó y desistió?

4. ¿Qué hizo Penélope para alargar el tiempo de espera?

5. ¿Por qué no fue reconocido al llegar a Ítaca?

6. ¿Crees que aprendió algo en su viaje?

7. ¿Crees que es importante no desanimarse ante las dificultades?

8. ¿Qué le dio fuerzas para mantenerse firme?

Ulisesen bidaia

 ULISES, antzinako Greziako mitologiako heroia zen. Ulises Itakako erregea zen, eta Troyako guda irabazi zuen, Helena erregina erreskatatuz. Greziarren garaipenaren ondoren, urrun ibili zen hamar urtez, eta denbora horren buruan Itakara itzuli zen Penelopek inguruan zerabiltzan ezkongaiak hiltzeko asmoz. 

Odisea epopeian kontatzen dira Ulisesek izan zituen gorabeherak eta abenturak, eta Iliada epopeian gudari abil eta maltzur gisa ageri da. Artista askoren inspirazio iturri izan da.

ULISES ETA POLIFEMO 

Aspaldi handian, gerra izugarria sortu zen  Troian. Gerra amaitutakoan, gerlariak itsasontzietara igo ziren, beren erresumetara itzultzeko. Eta, ausartenen artean, horra Ulises, Itakako erregea.

Etxerako bidean, uharte batean gelditu ziren. Han, kobazulo baten barruan, Polifemo bizi zen, pertsonaia ikaragarria. Eta, ziklope guztiak bezala, begi bakarra. Polifemok, gerlariak ikusi orduko, amorruz eraso zien.

Ulisesek defentsa sutsua egin zuen. Eta, borrokan, begian lantza bat sartu ahal izan zion.

—Atzerritar madarikatuak! Akabatu egingo zaituztet! —oihukatzen zuen Polifemok, eta harrika jarraitu zuen ero moduan. Halaxe, Ulisesek eta haren lagunek ihes egin ahal izan zuten.

ULISES ETA TXERRIAK 

Hurrengo batean, ekaitz baten erruz, marinelak itsasoaren erdian galdu ziren. Zirze jainkosaren uhartean lehorreratu ziren. Marinel batzuek haren jauregira jo zuten, janari bila.

Zirzek eskainitako edabea edan, eta, ez bat ez bi, gizonak txerri bihurtu ziren.

—Ea, txerritokira, horixe da eta  zuen lekua!

Eta, itzultzen ez zirenez, Ulises bila joan  zitzaien.

—Sorgin gaizto halakoa! —oihu egin zuen, bere ontzikideak hala ikusita.

Ezpata eskuan, Ulisesek sorginkeria desegitera behartu zuen jainkosa. Beste  edabe baten bitartez, marinelek txerri izateari utzi, eta uharte hartatik alde egin ahal izan  zuten.

Ulisesek burutazio bat izan zuen.

—Tiresias igarle zaharrari galdetzera joango gara. Hark esango digu etxera nola itzuli.

Marinelei beldur ikara sartu zitzaien.

—Etxera itzauli nahi dzue, beraz —esan zion Tiresiasek Ulisesi.

—Bai, baina nora ezean ari gara nabigatzen.

—Polifemo itsu utzi zenuten eta! Haren aita Poseidonek, itsasoaren jainkoak, ez dizue uzten etxera iristen.

—Ziklope hura, Poseidonen semea al zen? Eta orain, zer egin behar dugu?

—Aldeko haizeak izango dituzue gidari. Baina bizkor ibili. Itakan, askok hilda zaudela uste dute, eta zure erresuma eta zure  emazte Penelope bereganatu nahian dabiltza.

ULISES ETA SIRENATXOAK  

Ontziak bideari  ekin zion berriz. Baina, halako batean, pare-parean, sirenen uhartea agertu zitzaien.

—Kontuz sirenen kantuarekin! —oihu egin zuen Ulisesek.

—Zer da hori?

—Haien kantak entzunez gero, konturatu gabe harkaitzen kontra egingo dugu arraun, eta hondoa jo!

Ulisesek masta nagusira lotu zezatela agindu zuen. kantuak entzun nahi zituen.

—Zuek, ordea, belarriak argizariz estali! Eta arraun egin, arraun uharte horretatik urrun!

—Zatoz, Ulises, zatoz —abesten zuten sirenek beren ahots xarmagarriekin.

Ulisesek mastatik askatzea nahi zuen, baina marinelek, zorionez, ez zioten jaramonik egin. Horrela, Berriz ekin zioten itsasaldiari.

Erdi Aroa

Erdi Aroan lanbide ezberdinetako pertsonak biltzen ziren gremioetan,

beti ere errege baten babesean gazteluaren harresiak gertu zituztela.

ERDI AROA

Erdi Aroa Europako historiako aro bat da, Antzinaroaren ondorengoa eta Aro Modernoaren aurrekoa. Gutxi gorabehera V. mendetik XV. menderainoko tartea hartzen du, zehazkiago abiapuntutzat 476 urtea hartu ohi da, Mendebaldeko Erromatar Inperioaren desagerpenarekin, eta amaieratzat Konstantinoplaren erorialdia eta Ehun Urteko Gerraren amaiera 1453an edota Kolon Ameriketara iristea 1492 urtean. Erdi Aroaren baitan historialariek beste azpiaro batzuk —Goi Erdi Aroa, Tarteko Erdi Aroa eta Behe Erdi Aroa— bereizi dituzte. Erdi Aroan, aldaketa ugari gertatu ziren politika, kultura eta ekonomia arloetan. Egungo Europako hainbat estatuk oinarriak aro honetan dauzkate, muga politikoak garai gatazkatsu honetako leinu eta armaden garaipenen ondorioa baitziren.

Erdi Aroko 3 estamendu edo talde nagusiak hauek ziren:

• Nobleak: erregeak, printzipeak eta kondeak. Hauek babesteko soldaduak zeuden.
• Kleroa: apaizak eta monjak. Hauek erlijioa zabaldu zuten (Kristauak, musulmanak ... ).
• Herri xehea: merkatariak aberatsak ziren, eta nekazariak eta abeltzainak pobreak.

Erregeek Erdi Aroan gizartearen aginte osoa edo absolutoa zuten.

Erlijioak Erdi Aroan indar haundia zuen; 

Kleroak edo apaizek herritarren bizitza baldintzatzen zutelarik.

Nekazariak Erdi Aroan erregearentzat eta apaizentzat (kleroa) lan egiten zuten.

Erdi Aroko Mendebaldea

Mendebaldea esatean, Erdi Aroan, lekua baino areago, zibilizazioa adierazi nahi da. Mendebaldea Erromako kristautasunaren eremua da, latina erlijio hizkuntza duena. Mendebaldeko Europarekin bat egin lezake (nahiz eta Europa hitza bera Pizkundearen aurretik oso gutxitan erabili zen), Mendebaldeko Erromatar Inperioarekin guztiz bat egin gabe. Ekialdeko mugak lausoak ziren, eta aroan zehar mugitu ziren. Ekialdeko Zismaren ostean (1054) batik bat, Mendebaldea eta Bizantziar Inperioa bereizi ziren, zio politikoengatik, erlijiosoengatik baino areago. Banantze horrek kristautasunaren lehenengo bi adarrak, eliza katolikoa eta ortodoxoa, ekarri zituen. Haustura 1204an areagotu zen, Konstantinopla bizantziar hiriburua gurutzatuek hartutakoan IV. Gurutzadan.

Hortaz, Mendebaldea, Erdi Aroan, erromatar kristautasunarekin dago lotuta ezinbestez. Gerra eta misioak zirela kausa, Erdi Aroan zehar hedatu zen eremu hori Europan bertan. XVI. mendean, kontinente zaharretik kanpora ere zabaldu zen egin ziren aurkikuntza handiak zirela eta (Amerika, Indiarako bidea...). Hala eta guztiz ere, Erdi Aroko mendebalde hori ez zen guztiz batutako kultura eremua. Izan ere, hizkuntza- eta politika-bereizketa ugari egon bazeuden, inperioa ezartzeko saioak gorabehera. Gainera, latinetik eratorritako hizkuntzak garai honetan garatu ziren. XVI. mendean, protestantismoaren sorrerarekin, batasun erlijiosoa ere hautsi zen.

Zibilizazio hartan, gizarteak piramide bat osatzen zuen. Behean, nekazariak zeuden, populazioaren %90. Erpinean, erregea zegoen. Erdian, bi adar antzeman daitezke: noblezia eta apaizteria. Bien goiko aldean, printzea eta apezpikua zeuden hurrenez hurren. Printzearen azpian, baroiak, beheko noblezia (infantzoiak, jauntxoak) eta lur-jabeak.

Kristautasuna

Arkitektura erromanikoa, Goi Erdi Aro amaieran garatu zen estiloa (Eunate, 1170 inguru)

Kristautasuna Erdi Aroko historiaren bihotzean datza. Izan ere, garai honetako pentsamoldea markatzen du zeharo. Erromako Aita Santuaren inguruan antolatuta, Mendebaldeko Erdi Aroko mugak eta mundu kristau katolikoenak bat dira.

Elizaren antolakuntza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erromatar Inperioaren garaian (Milango ediktuaren bidez, 313an, kristauek gurtzeko askatasuna lortu zuten) Estatuko erlijio bihurtuta, kristautasuna Europan zehar Erdi Aroko lehenengo mendeetan hedatu zen. Erlijioaren zabalkuntzarekin batera, elizaren hierarkia ere eraikitzen joan zen, Aita Santuaren inguruan. Elizaren burua izanik, Erromako apezpikua Mendebaldeko botere nagusienetakoa zen, haren autoritate espirituala Petri apostoluaren ondorengotzan oinarritzen baita.

Bilakaera hau motela izan zen (V. mendetik XIII. mendera), dena den, eta oztopo andana gainditu behar izan zituen. Lehenik eta behin, Elizako dogmak kontzilioetan finkatzen ziren, eta, horretarako, denbora igarotzea beharrezkoa zen. Izan ere, zenbait dogma ez onartzerakoan, heresiak sortzen ziren, Elizaren ustetan, desagertu beharrekoak, onartutako sinesmen aitormena nagusi zedin. Horietako bat bisigodoen arrianismoa izan zen, zeinek Iberiar penintsulan VII. mendera arte iraun zuen.

Horretaz gain, Bizantzioko Elizaren gainean gailendu behar izan zuen Erromako Elizak. Mendebaldeko Erromatar Inperioaren desagerpenarekin, askoz boteretsuago suertatu zen zutik zirauen Inperioaren hiriburuko eliza, Bizantziokoa hain zuzen ere; eta ez zen Erromarenganako mendekotasunik onartzeko prest agertu. Onartzekotan, berdinen arteko maila handixegoa aitortuko zion Erromari. Nolanahi ere, bizantziarren ikonoklasiaren krisialdiarekin (726–843), Erromako elizak gero eta autoritate gehiago lortu zuen ekialdekoen aurrean. Ekialdeko Zisma gertatzerakoan (1054an Erromako Aita Santuak eta Bizantzioko Patriarkak elkar eskumikatu zuten) norbanakoen aginte-eremua argi ezarri zen.

Hori bezain garrantzitsua liturgia bakarra ezartzeko auzia da. Izan ere, tokian tokiko elizak bere usadioak zituen ekitaldi kristauak ospatzerakoan. Irlandako liturgiak Pazkoa beste data batean kokatzen zuen, eta Britainia Handian ere eragin handia izan zuen Whitbyko sinodora arte (664). Kristautasuna hedatu ahala (batik bat erresuma anglo-saxoietan eta frankoen artean), Erroma saiatu zen Elizako ohitura orok bat egin zezan, besteak beste, bere nagusitasuna bermatzeko.

Elizak beste oztopo bat botere laikoetan topatu zuen, Aita Santuaren eraginari aurre egin baitzioten, nork bestearen aferetan eskua sartu nahi baitzuen bere kasa zuzentzeko. Esaterako, lonbartar erregeek Erroma azpiratu nahi zuten. Hori zela eta, Aita Santuak Karolingiarrengana zuzendu ziren laguntza eskean VIII. mendearen erdialdean. Elkarrenganako laguntza honen ondorioz, mendebaldean inperioa sortu zen berriro Karlos Handiarekin (800). Hala ere, Enperadorearen eta Aita Santuaren paperak ez zeuden zehaztuta. Hastapenean, Aita Santuaren eraginaren kalterako izan zen, baina geroago enperadore titulua desagertu egin zen, hain ahulduta zegoen eta. X., XI. eta XII. mendeetan elizaren barnean hainbat erreforma egin ondoren, indartu zen Aita Santuaren papera. Inbestiduren Auzia deritzon prozesuan, germaniar Enperadoreari aurre egin zion. XIII. mendean, botere erlijiosoa gailendu zen, hein handi batean eskumikatzeko gaitasunari esker, baita gurutzadak eta lortutako benetako boterea eta aberastasuna zirela-eta ere. Inozentzio III.ak, bere agintaldian (1198–1216), abian jarri zituen Dictatus Papae izeneko buldan ezarritako printzipioak (1075), pontifize-teokrazia zeritzona, alegia.

Europaren kristautzea

Klovisen bataioa. Eliza eta frankoen arteko ituna ezarri zen honela.

Ebanjelioetako apostoluen ereduari begira, irizpide katolikoen arabera, «lurreko mugetaraino» hedatu behar du Elizak, fedeak batzen duen erakundeak. Horretarako, Erdi Aroan bi modu erabili ziren; alde batetik, era bakezalea eta espirituala, predikazioa, gizabanakoen borondatezko konbertsioa; beste aldetik, ordea, era bortitza eta borrokazalea, Germanian gertatu zen bezala, non kristautzeko prozesua frankoen konkisten eskutik joan zen.

Goi Erdi Aroan, Erromak, ahal zuenean, babestutako misiolarien lanak bi helburu nagusi zituen, kristautzeari dagokionez. Lehenengoa herri baten elitea edo buru nagusia konbertitzea zen, honek herriaren gainerakoak kristautzeko egundoko babesa ekarriko liekeelakoan. Honen eredua frankoen kristautzea izango litzateke, haren erregea Klovisek 496an edo 498an kristautasun erlijioa hartu zuenean (kristautu zen lehen errege germaniar paganoa). Bigarrena, nagusien azpian zeuden jende xeheei Kristoren mezua helaraztea izango litzateke, neurtzen zailagoa den prozesua (ez dago ahazterik «paganus» landetan bizi denari izendatzen zitzaion latinez). Apaiz askoren lana izan zen, eta haietako batzuk ezagunak dira: San Kolonbano Galian, San Agustin Canterburykoa Kent eskualdean, edo San Bonifazio Frisian.

Antzinako germaniarrak kristautzeko prozesuan, lehenengo pausoak Erromatar Inperioan bertan eman ziren, honek eta honen erlijio kristauak zeukan ospea zirela eta. Hala ere, eskala txikiko banan banako konbertsioak izan ziren.

IV. mendean gertatu ziren lehendabiziko kristautze masiboak, godoek arrianismoa (Eliza Katolikoak heresia izendatutako adar kristau bat) hartu baitzuten. Kristautasun katolikoa bere erlijiotzat jo zuen lehen germaniar herria frankoak izan ziren, 496an edo 498an Reimsen bataiatu zirenean. Hala ere, VII. mendean ere hainbat usadio paganok bizirik zirauten. Lonbardiarrak ere, Italian sartzerakoan, VI. mendean, kristautu ziren.

Nolanahi ere, horren aurretik Irlandako kristautzea iritsi zen, San Patrizioren eskutik V. mendearen lehen erdialdean. Irlanda, kontinenteko mugimenduetatik at egon arren, azkar kristautu zen, eta 590 inguruz geroztik misiolari andana abiatu ziren bertatik Europa (Britainia Handia eta Germania batik bat) kristau bihurtzera. Britainia Handiaren konbertsioa Gregorio I.a Aita Santuak Kentera bidalitako komisio batekin hasi zen 596an. X. mendera arte, hein handi batean era independentean, irla kristautzean jardun zuten.

Kontinentean, frankoak kristaututa, saxoiak bortizkeria erabiliz konbertitu zituen Karlos Handiak VIII. mendearen amaieran. Eskandinaviari dagokionez, lehen misiolariak VIII. mendean iritsi ziren, baina XII. mendera arte ez zen burutu. Samiek, ordea, XVIII. mendera arte pagano jarraitu zuten. Baltikoko herriak ere bortizki konbertitu zituzten Iparraldeko Gurutzaden bidez, alemaniarrak ekialdera hedatzen ziren bitartean. Poloniako erregeak, Mieszko I.ak 966an onartu zuen, bere boterea indartuko zelakoan. XIII. menderako, erromatar katolizismoa Poloniako erlijio nagusia zen. Hungariako Erresuma (egungo Hungaria baino handiagoa) 970 eta 1038 bitartean kristautu zen.

Bulgaria, mendebaldeko eta ekialdeko elizen artean, Boris I.aren agintaldian hasi zen konbertitzen ekialdeko elizaren eskutik. Eliza horrek egungo Bielorrusia, Errusia eta Ukraina ere kristautu zituen, VIII. mendean hasita. Nolanahi ere, 980 inguruan hartu zuen kristautasuna Vladimir Handiak, eta prozesua XIII. mendera arte ez zen burutu.

Islama erlijio nagusia zuten tokitan ere hedatu zen kristautasuna Erdi Aroan, bortizkeria erabiliz gehienetan. Hala, gertatu zen Iberiar penintsulan 722tik (Covadongako borrokaren ustezko data) 1492ra arte, non Granada, zutik zirauen azken erresuma musulmana, erori zen. Ekialde Hurbilean prozesu berdintsua gertatu zen, era handiagoan, lehen aldiz 1095ean Urbano II.ak deitutako Gurutzaden bidez. Nolanahi ere, Ekialde Hurbilean eratutako estatu kristauak azkenean ere erori ziren, Bizantziar Inperioak Otomandar Inperio musulmanaren aurrean (1453) egin zuen bezala. Prozesu honetan kristautasunak atzera egin zuen islamaren mesederako.

Heresiak

Kataroak Carcasonatik kanporatuta 1209an.

Heresiaren kontrako borrokaren historia luzea zen Eliza Katolikoan barnean. Erdi Aroko Mendebaldean, arrianismoa izan zen lehenengoetakoa, zeinek Hirutasuna zalantzan jartzen zuen. Godoek kristautasunaren adar hau onartu arren, Rekaredo erregeak 589an katolizismoa hartu zuen.

Geroztik, noizean behin garatu ziren, batez ere 1000. urtearen inguruan, baina oso gutxitan finkatzen ziren eskualde bateko populazio gehienaren artean. Hala gertatu zen Okzitanian katarismoarekin, edo Bohemian Jean Husekin (1369–1415), besteak beste.

XII. mendetik aurrera, Elizak eskeko ordenen laguntza, frantziskotarrena eta, batez ere, domingotarrena, izan zuen heresien hedapena mugatu ahal izateko. Elizaren batasuna bermatzeko, Elizak bitarteko bortitzak erabili zituen hainbatetan: hala nola, Gurutzada Albitarra, Hustar Gerrak, Gregorio IX.aren (1227–1241) Inkisizioaren sorrera…

Monarkia

Erdi Aroko Mendebaldea erregeek gobernatu zuten, baina ez era ahalguztidunean, mugak baitzituen. Izan ere, monarkek beste botere batzuk (tokian tokiko nobleak, edo Eliza Katolikoa) aintzat hartu behar zituzten. Behe Erdi Aroan, ordea, erregeen boterea handituz joan ziren hainbat tokitan (Ingalaterran, Frantzian edo Iberiar penintsulan).

Monarkia Erromatar Inperioaren erortzean eta errege barbaroak etortzean sortu zen Europan. Errege boterea aitarengandik semearengana eskualdatzen da, leinuak osatuz. Haren estatus gorena erakustearren, zenbait ikur bereganatuz joan ziren: koroa, tronua, zeremonia-multzoa, altxamendua...

Dena den, monarkia Europan garaiko sistema politikorik hedatuena bazen ere, ez zen bakarra. Hainbat errepublika sortu ziren, Veneziakoa esaterako. Aita Santuen Lurraldean, Eliza zen jauna, Aita Santuak erregeen antzera gobernatzen zuelarik. Eskumikua arma gisa erabilita, edozein lur-botereri, enperadoreei ere, aurre egiteko gai izan zen. Izan ere, enperadorearen papera bitxia da. Alde teorikoan, botere unibertsala du, kristautasun osoaren gainekoa. Hala ere, Eliza eta tokian tokiko nobleak eta erregeak topatuko ditu aurrez aurre.

Feudalismoa eta basailutza

Sakontzeko, irakurri: «Feudalismo»

Omenaldi baten miniatura.

Muga lausoko kontzeptua bada ere, esan daiteke Erdi Aroko sistema politiko nagusia feudalismoa izan zela. Horretan, elkarrenganako betebeharrak zituzten jaunek eta haien mendeko basailuek, omenaldiko zeremonia batean ezarri den bezala. Basailuaren betetzekoa leialtasun militarra eta politikoa (auxilium et consilium) ematea da. Horren trukean, jaunak basailuari mantenua eman behar dio, (gehienetan) lurralde baten gaineko atarramentua (feudo bat) alegia.

Sistema feudal hau X. eta XI. mendeetan botere publikoaren ahultze-prozesuaren ondorioa izan da. Enperadoreak, erregeak eta printzeak ez ziren tokian tokiko jaunen gainean euren boterea ezartzeko gauza. Hori zela eta, aurrez aurreko erlazioa nagusitu zen, elkarrenganako mesederakoak ziren eskubideak eta betebeharraz eratuz. Honela, piramide bat osatu zen non erpinean erregea zegoen. Haren azpian, zehazki kokaturik, gainerako nobleak garrantziaren arabera.

Artea

Erdi Aroko artelan gehiena erlijiosoa zen, gehienetan Elizak, edo Elizaren gizabanako boteretsuek, apezpikuek esaterako, edo bizitza amankomuneko elkarteek, komentuek esaterako, eskatzen eta ordaintzen baitzuten artea. Gainera, oso maiz erabilpen liturgikoa zeukan: gurutzeak edo erretaulak, besteak beste.

Erdi Aroko funtsezko gaietako bat errealismo eza da. Irudigintzako perspektibaren inguruko eta gizakien figura ulertzeko ezaguera franko Erromako erorketarekin galdu zen. Hala ere, historialari ugarik adierazi dute errealismoa ez zela Erdi Aroko artisten kezka nagusia. Mezu erlijiosoa iragarri nahian, irudi ikonikoak zehaztasun handiz egindakoak baino ziren beharrezkoak.

Arkitektura

Sakontzeko, irakurri: «Erdi Aroko arkitektura»

Sangüesako Santa María elizako atea.

Mendebaldeko Europako arkitektura Erdi Aroan hiru epetan banandu ohi da. Aurre-erromanikoa da Goi Erdi Arokoari ematen zaion izena. Hurrengo garaietan ez bezala, lehen epe horretan kontinente osoan ez zen estilo bakarra garatu, baizik eta hainbat tokitan bere eran eraiki zuten: merovingiarra, karolingiarra, otoniarra edo asturiarra.

Erromanikoa, estilo nagusia XI. eta XII. mendeetan, Europa osoko lehen estiloa izan zen Erromako garaietatik. Izan ere, adibideak kontinente osoan zehar daude. Puntu erdiko arkuak ditu ezaugarri behinena. Honen eratorria, XII. mendeko Saint-Denisko abadian sortu zen bezala, arte gotikoa izan zen. Honetan, teknikan emandako aurrerapausoak zirela eta, altuera handiko katedralak dira ikur nagusia.

Literatura

• Severino Boecio. Italia (480–526);

• Dante Alighieri. Italia (1265–1321).

Hasiera eta amaiera

Lehen aipatu den bezala, eskuarki Erdi Aroko hasiera eta bukaera datak K. o. V. eta XV. mendeak izaten dira. Hala ere, herrialde eta historialarien arabera, data horiek gora edo behera egiten dute. 

Erromatar inperioak izan zituen inbasioak (K.o. 100 - 500 urteen bitartean.

Hasiera data 476an kokatzen da jeneralean, Erromatar Mendebaldeko Inperioko azken enperadorea, Romulo Augustulo, tronutik at utzi zutenean. Hala ere, data hori ez da, berez, oso garrantzitsua, orduko enperadoreen benetako boterea oso ahula baitzen. Historialari batzuek Erdi Aroaren hasiera III. mendeko krisialdiaren ostean kokatzen dute, ekonomian (hiriak hustu ziren), gizartean (kristautasuna nagusitu zen) eta politikan (Diokleziano eta Konstantino enperadoreek ezarritako erreforma ugariei esker hein handi batean) aldaketa andana gertatu baitziren. Beste batzuek, Henri Pirennek edo Peter Brownek kasu, aldiz, Erdi Aroaren hastapena VII. eta VIII. mendeetan kokatzen dute, islamaren hedapenarekin batera. Garai horri Berant Antzinaroa deitzen diote.

Erdi Aroa noiz amaitu zen erabakitzea are zailagoa da. Izan ere, Europan, herrialdearen arabera data bat edo bestea hautatzen da. Italian, esaterako, XV. mendea ikertzen duten historialariek Pizkundeko ikerlaritzat jotzen dute euren burua. Europako gainerako lurraldeetan XV. mendearen hasiera Erdi Aroa da inondik inora. Gehienetan gertaera batzuk aukeratzen dira amaiera ezartzeko. Turkiarrek Konstantinoplaren hartzea edo Ehun Urteko Gerraren bukaera (biak 1453an gertatuta) ohikoak dira. Johann Gutenbergek inprimagailuaren asmatzea (1455 inguruan), Ingalaterrako erregetzan Yorktarren ordez Tudortarrek boterea hartzea (1485ean), Iberiar penintsulako azken estatu musulmanaren erorketa edo Amerikaren Aurkikuntza (biak 1492an), Erreforma Protestantearen hasiera (1517an), edo Lepantoko borroka ere (1571n) hartu izan dira Erdi Aroa eta Aro Modernoaren arteko muga ipintzeko.Gainera, Mendebaldeko Europan, Erdi Aroa bera beste garai txikiagotan ere banantzen da. Hemen ere, herrialde eta eskolaren arabera, izen bat edo bestea jasotzen dute garai horiek, aditu guztiak bat ez datozelako. Datak, ordea, finkoagoak dira. Hemen eredu frantsesari eutsi zaio. Lehenengo aroa, Erromatar Inperioaren amaieratik 1000 arte, gutxi gorabehera (batzuetan atzerago eramaten da), Goi Erdi Aroa izango litzateke, nahiz eta hainbat tokitan Lehen Erdi Aroa ere deitu. Bigarrena, XI, XII. eta XIII. mendeek Erdi Aro Klasikoa osatuko lukete (urte horietan Erdi Aroko ezaugarri nagusiak –basailutza, gurutzadak, Aita Santuen eta Alemaniako enperadoreen arteko gatazka– gailurrean leudeke). Hirugarrena, XIV. eta XV. mendeak Behe Erdi Aroa (beste tokietan Azken Erdi Aroa) izango lirateke (XIV. mendeko krisialdiak -krisialdi ekonomikoak, Izurri Beltzak, Ehun Urteko Gerrak- aldaketa ekarriko bailuke).