Gizakiaren Historiaurrea eta Historia

 

HISTORIAURREA (4.000.000 A.C. - 10.000 Kristoren aurretik K.a.)

Orain Historia ezagutuko dugu. Horretarako bi aro nagusi egon zirela jakin behar dugu: Historiaurrea eta Historia. Horien barruan beste aro batzuk ere izan ziren: PALEOLITOA (edo harriaren aroa), NEOLITOA (edo nekazaritzaren aroa), METALEN AROA, AINTZINA AROA, ARO MODERNOA eta GAUR EGUNGO AROA.

XIX. mendean, ingles zientzialari batek, Charles Darwinek, “Gizakiaren Bilakaeraren teoria” azaldu zuen. Darwinen ustetan gizakia tximinoarengandik dator. Tximinoak primitiboak ziren. Urteak aurrera joan ahala, tximino hauek garatzen joan ziren, gaur egungo gizakian bihurtu arte. Lehen gizakiak izan ziren, Historiaurrean bizi izan zirenak.

Paleolitoa (2.500.000 K.a. - 40.000 K.a.)

Historiaurreko lehen aroa Paleolitoa izan zen (harriaren aroa), eta gizakia ehiztaria eta arrapakaria zen, sua ere erabiltzen hasi zelarik.

Paleolito garaian gizakia ehiztaria eta arrapakeria zen,

alde batetik bestera joaten zelarik nomadak moduan.

Gizakia kobazuloetan bizi zen eta bizi baldintza gogorrak jasan behar zituen, pertsona baten biziraupena 20 - 30 urte bitartekoa zelarik asko jota.

Lehen gizakia Afrikako ekialdean jaio zen, eta urteen poderioz munduan barrena zabaldu zen. Lehenengo Ekialde Hurbilera salto egin zuen, Europan eta Asian sartuz. Ondoren, Ameriketara eta Ozeaniara igaro zelarik.

Neolitoa (10.000 K.a. - 3.500 K.a.)

Paleolitotik Neolitora igaroko gara. Historiaurreko bigarren aro honetan, Neolitoa, gizakiak nekazaritza deskubritzen du, lurra lantzen hasten delarik, eta horrela janaria lortzen du. Horrela, gizakia ez da janariaren atzetik ibili behar, animaliak ehizatzen edo fruituak bilatzen, jadanik bizi den tokian janaria kontrolatzen du, baratza landatuz eta animaliak zainduz abeltzaintza hain zuzen ere.

Neolitoan (8.000 urte K.a.) gizakiak nekazaritza eta abeltzaintza garatu zuen.

Horrela sedentarioa bihurtzen da. Toki berean bizi da eta bizilagunen artean gizarte sendoago bat garatzen du. Bestalde, Neolitoan, gurpila ere asmatzen du, pertsonak eta merkantziak alde batetik bestera garraiatzeko baliagarria izango delarik. 

HISTORIA (8.000 K.a. - 2000 K.o. +)

• AINTZINA AROA (3.500. K.a. - 476 K.o.)

• Mesopotamia (6.000 K.a. - 5000 K.a)

• Egipto (3.500 K.a. - 1.100 K.a.)

• Grezia (1.200 K.a. - 30

• Erroma (752 K.a. - 476 K.o.)

• ERDI AROA (476 K.o. - 1492)

• ARO MODERNOA (1492 - 1789)

• ARO GARAIKIDEA (1789 - 2000)

AINTZINA AROA (3.500 K.a. - 476 K.o.)

• Mesopotamia (6.000 K.a. - 3.000 K.a)

• Egipto (3.500 K.a. - 1.100 K.a.)

• Grezia (1.200 K.a. - 30)

• Erroma (752 K.a. - 476 K.o.)

Neolitoan, gizakiak aurrerapen handia izango du, nekazaritzatik lortutako uzta zenbatuz, horretarako idazten hasten delarik. Lehen idazkiak sumeriar herriarenak dira.  Horrela lehen gizarte garatua, edo zibilizazio garrantzitsua sortzen da; MESOPOTAMIA, gaur egungo Irak aldean. Aldi berean gizakiak Historiaurrea atzean uzten du eta Historiarekin hasten da; AINTZIN AROA hain zuzen ere, lau zibilizazio nagusi izan zirelarik; MESOPOTAMIA, EGIPTO, GREZIA eta ERROMA.

Mesopotamia (6.000 K.a. - 3.000 K.a)

Mesopotamian nekazaritza lantzearekin batera lehen idatziak sortzen dira, sumeriar herrian hain zuzen ere (Irak).

Mesopotamian gizakiak idazketa asmatu zuen.

Egipto (3.500 K.a. - 1.100 K.a.)

Mesopotamiako kultura Egiptora zabalduko da, eta hemen lehen inperio handia sortzen da; faraoiak gizartearen buru direlarik. Monumetu erraldoiak, piramideak, eta idazketa berezia, gereoglifikoak, asmatu zituzten.

Egiptiarrek piramideak eraiki zituzten beraien faraoiak gurtzeko.

Egiptiarrek mediterranear itsasoko beste kultura batzuekin ere harremanak izan zituzten, Grezia eta Erromako inperioekin hain zuzen ere.

Grezia (1.200 K.a. - 30)

Greziako gizarteak gizakiaren antolamenduan aurrerapen handia izan zuen, demokraziaren sormenerako lehen urratsak emanez. Grezian zientzia ezberdinek bultzada handia izan zuten; filosofian pentsalariak, literaturan idazleak, musikan artistak, arkitekturan tenplu erlijiosoak, jainko eta jainkosekin mitologia aberatsa osatuz. 

Greziarrek kultura aberatsa sortu zuten; filosofian eta arkitekturan batez ere.

Greziarren gizartearen antolamendua ere garrantzitsua izan zen, nobleak, kleroa (apaizak), militarrak, hiritarrak eta esklabuak bizi zirelarik. Komertziari handiak ziren eta beraien trukeetan mediterranear eta ekialde hurbileko herriekin hartu emanak izan zituzten; Erromarekin batez ere.

Erroma (752 K.a. - 476 K.o.)

Erromatarrak greziarren ondoren etorri ziren, eta hauen kultura beraien bizimodura egokitu zuten. Erromatarrek Europara zabaldu zuten beraien kultura; hizkuntza (latina), arkitektura, giazrte antolaketa eta erlijioa. 

Erromatarrek Europaren zati handi bat konkistatu zuten,

beraien gizartea eredua, kultura eta hizkuntza (latina) zabalduz.

Erromatarren inperioak porrot egin zuenean, K.o. 476. urtean, Erdi Aroari hasiera emango zaio.

ERDI AROA (K. o. 476 - 1492)

Erromatar inperioa bukatu zenean, gizarteak ez zuen aurrerapen handirik izan. Erlijioak garrantzi handia hartu zuen, eta nobleek (erregeak) eta kleroak (apaizak) herritarrak gobernatu zuten. Feudalismoa zabaldu zen, non herritarrek lurra lantzen zuten, baina beratatik lortzen zuten fruituak nobleei eman behar zieten.

Erdi Aroan, herritarrek erregeentzat lan egiten zuten (feudalismoa).

Egoera honek 1.000 urte iraun zuen (K. o. 476 - 1492), eta XV. mendearen bukaeran eman ziren aurkikuntzekin, Amerikako kontinentearen kolonizazioa, beste aro bati hasiera emango zitzaion: Aro Modrnoa.

ARO MODERNOA (K. o. 1492 - 1789)

Deskubrimendu berriekin, Amerika, gizakiak beste lurralde eta zibilazio batzuk ezagutu zituen. Guzti hau aurrerapen teknologiko garrantzitsuengatik eman zen, batez ere nabigazioan edo itsasontzi handiekin ozeanoak zeharkatzen hasi zirenean espezie berrien bila.

Aro Modernoan, itsasontzi handiekin mundu berriak ezagutu ziren.

Munduko zibilizazio ezberdinak, txinatarra, europearra, amerikarra eta afrikarra elkar, ezagutzem hasi ziren, komertzioaren bitartez. Honek zientzietan aurrerapenak ekarri zituelarik; inprentaren asmakuntzak liburuak eta beraietan zetorren informazioa eta ezagutza herritarren eskura iritsi zen. Kulturaren zabalkuntza honek gizaki moderno bat sortu zuen, aurreko erregeen kontra eginez. Honen lekuko Frantziako Iraultza (1789) izan zen; bertako erregeak hil eta demokrazia herritarren artean aplikatuz.

ARO GARAIKIDEA (1789 - 2000+)

Frantziako Iraultzarekin (1789) Aro Garaikideari hasiera emango zaio. Herritarrek eskubide gehiago lortzen dituzte eta jadanik libreagoak dira, ez dute beraien bizitza mugatuta izango. Asmakizun berriak sortuko dira, makinak pertsonaren indarra ordezkatuko duelarik. 

Aro Garaikide 4 irudi adierasgarri: Frantziako Iraultza (1789),

Lehen Mundu Gerra (1914-1918), Kotxearen asmakuntza (1900) 

eta Bigarren Mundu Gerra (1939-1945)

Makina ezberdinekin Industria Iraultza emango da (1840 - 1880. urteetatik aurrera). Gizakia industrian hasiko da lanean, lantegietan, makina berriak fabrikatzen; trenak, kotxeak, hizozkailua, telebista eta telefonoa. Elektrizitatearen asmakuntzarekin (Nikola Tesla) gizakiaren bizitza guztiz aldatuko da, bizi den etxean argia eta komunikazioa izango duelarik. Gaur egun, informatikaren asmakuntzak ordenagailuak eta internet ekarri ditu, gizakia sare sozialen bitartez komunikatzen hasi delarik.

Aro Garaikidean baina, dena ez da aurrerapena izan, gerrateak ere egon dira; Lehen Mundu Gerra (1914-1918), Bigarre Mundu Gerra (1939-1945) eta Gerra Hotza (1945-1989). Beraz, gizakiak badaki elkarbizitza lantzeko gerrak saihestu behar dituela, eta aurrera egiteko giza eskubideak errespetatu.

Bisontea

Bisontea izaki bizidun ikaragarria da.

Bisontea animalia ugaztuna da. Gaur egun, bi espeziek baino ez dute irauten, Amerikako bisontea (Bison bison), bi azpiespezierekin eta Europako bisontea (Bison bonasus). Bison bonasus montanus izeneko azpiespeziea Europako bisontearen eta antzinako Kaukasoko bisonte europarraren arteko nahasketa bat da.

Amerikako espeziea, nahiz eta bere kopurua asko murriztu den azken mendetan, desagertzeko arriskutik kanpo dago. Europako bisontea ordea galtzeko arriskuan dago, kaltebera egoeran.

Bisontearengatik gertuen dagoen generoa "Bos", da, eta harekin nahastu eta ugalkorrak diren hibridoak sortu daitezke, esate baterako beefaloa, hau da, bisonte eta behiaren arteko hibridoa, (Europan zubrona deitzen da). Yakaloa bere aldetik Yaka eta bisontearen arteko nahasketa dugu. Bisonte espezie eta azpiespezieak ere beraien artean arazorik gabe gurutzatu daitezke eta ondorioz animali orokorki ugalkorrak sortzen dira. 

Izaki bizidunak: motak / funtzioak / ezaugarriak / habitat / ekosistemak

 

Izaki bizidunen artean landareak, animaliak, onddoak eta bakteriak daude.

Munduko ekosistema ezberdinetan (uretakoak: ibaia eta itsasoa / 

lehorrekoak: basoa, gune polarra, belardia eta basamortua) 

izaki bizidun asko bizi dira.

Izaki bizidun batzuk landareak dira (zuhaitzak eta loreak),

eta beste batzuk ordea animaliak (ornodunak eta ornogabeak, 

bizkar hezurra dutenak edo ez dutenak). 

Badira baita ere landareak eta animaliak ez diren izaki bizidunak: 

onddoak, bakterioak eta protistoak.

IZAKI BIZIDUNAK

- LANDAREAK -

- ANIMALIAK -

- ONDDOAK- 

- BAKTERIOAK -

- PROTISTOAK -

-----------------------------------------------------

-----------------------------------------------------

LANDAREAK

Aritza (roble)

Izaki biziduna / Landarea / Zuhaitza

LANDAREAK - SARRERA:

Landareak aztertzen dituen zientziari botanika deitzen zaio. Zientzia honen arabera, gaur egungo munduan 350.000 landare-espezietik gora daude bizirik. Landareak izaki bizidunen bost multzo edo erreinu handietako bat dira, Plantae erreinukoa, hain zuzen. 

LANDAREEN SAILKAPENA:

• Zuhaitzak

• Loreak

LANDAREEN EKOSISTEMA / HABITAT / NON BIZI DIREN:

Landare gehienak lehorrekoak dira, hau da, lurrean bizi dira; haien artean sartzen dira zuhaitzak, zuhaixkak, belarrak, goroldioak eta garo edo iratzeak; baina beste batzuk uretan bizi dira, alga berdeak, adibidez. Ez onddoak ez eta berdeak ez diren algak ez dira landareak.

LANDAREEN BIZI FUNTZIOAK:

Beraz, landareak izaki bizidunak dira eta izaki bizidunen funtzio guztiak egiten dituzte: jaio, hazi, ugaldu eta hil egiten dira; aldiz, lurrari lotuta bizi dira, eta, beraz, ezin dira mugitu leku batetik bestera, beste izaki bizidun gehienak bezala.

LANDAREEN EZAUGARRI NAGUSIAK:

• Zelulaniztunak dira: hau da, zelula bat baino gehiagoz osatutako izaki edo organismoak dira eta zelula konplexuak dituzte.

• Eukariotoak dira: hau da, zelula eukarioto edo konplexuak dituzte, nukleoa eta organuluak dituztenak eta mintz batez inguratuta daudenak.

• Elikadura autotrofoa dute: hau da, elikatzeko behar dituzten substantzia organikoak beren kabuz sortzen dituzte fotosintesia deitzen den prozesuaren bitartez.

• Lurzorura finkatuta bizi dira: hau da, oro har, zentzumenik eta beren kabuz mugitzeko gaitasunik ez dute. Izan ere, landare gehienak lurrean sustraituta bizi dira, eta beste batzuek uretan flotatzen dute.

• Landareen atalak: landare gehienek hiru zati edo atal dituzte, nagusiki:

• Sustraiak: lurpean geratzen diren zatiak dira; ura eta bestelako elikagaiak lurretik hartzeko eta landarea lurrari lotzeko balio dute.

• Zurtoina: lurretik ateratako zatia da eta adarrak eta hostoak ematen dituen atala; haren barrutik, ura eta beste substantziak mugitzen dira landarearen zati batetik bestera. Zurtoina nolakoa den, hiru landare-talde bereizten dira:

• Zurtoin gogorra (enborra) zuhaitzek izaten dute, zurezkoa, eta adarrak lurretik urrun ateratzen zaizkie. Hiru metro eta gehiago hazten dira.

• Zurtoin gogor baina motza zuhaixkek izaten dute eta adarrak eta hostoak lurretik hurbil ateratzen zaizkie. Hiru metro baino gutxiago haztera iristen dira.

• Zurtoin bigun eta malgua belarrek izaten dute.

• Hostoak: eguzki-argitik ateratako energia xurgatu eta fotosintesia egiteko eginkizuna dute. Karbono-dioxidoa hartzen dute airetik.

• Loreak: landare askok loreak dituzte. Loreak dira landare horien ugal-aparatuak; hau da, landare horiek loreen bitartez egiten dituzte beren umeak.

• Fotosintesia. Landareek eguzki-argia, karbono-dioxidoa, mineralak eta ura behar dituzte fotosintesiaren bitartez elikatu ahal izateko. Landareek duten substantzia berde batek (klorofila jasotzen du eguzkitik datorren energia landareak bere elikadura egin ahal izateko; klorofila hostoetako zeluletan egoten da batez ere, eta, beraz, hostoak landareen elikagai-fabrika bat direla esan genezake. Hostoak elikagaiak ekoizten dituenean, landarearen beste atal eta zatietara garraiatzen dira.

-----------------------------------------------------

-----------------------------------------------------

ANIMALIAK

Azeria (zorro)

Izaki biziduna / Animalia / Ornoduna / Ugaztuna 

ANIMALIA ORNODUNAK - SARRERA:

Ornodunak gorputzari eusteko barne-eskeletoa eta bizkarrezurra dituzten animaliak dira; ornoak bizkarrezurra osatzen duten hezurrak dira (hortik dator "ornodun" deitura).

Badirudi barne-eskeletoa nahiko azkar agertu zela eboluzioan. Barne-eskeletorik ez duten animaliei ornogabe deitzen zaie. Ornogabe gehiago daude ornodun baino, baina ezagutzen dituzun animalia handi guztiak ornodun dira.

Gaur egun, 50.000 ornodun-espezie baino gehiago daude.

Animalien sailkapena

ANIMALIEN SAILKAPEN OROKORRA:

• Ornodunak (bizkar hezurrak dutenak):

• Ugaztunak: katua, jirafa, gizakia (pertsona), zaldia ...

• Hegaztiak edo txoriak: arranoa, pelikanoa, belea, kukua ...

• Narrastiak: sugea, sugandila, krokodiloa, dordoka ...

• Anfibioak: igela, zapoa ...

• Arrainak: arrain pailazoa, marrazoa, hega-luzea (atuna), sardina ... 

• Ornogabeak (bizkar hezurrik ez dutenak):

• Intsektuak: erlea, eulia ...

• Araknidoak: armiarma ...

• Krustazeak: karramarroa ...

• Miriaodoak: diplopodoa

ANIMALIA ORNODUNEN (bizkar hezurra dutenak) EZAUGARRIAK:

• UGAZTUNAK
• Odol berokoak dira.
• Amaren sabeletik jaiotzen dira.
• Amaren esneaz elikatzen dira.
• Gosputzean ilea dute.
• Biriketatik hartzen dute arnasa.
• Perstonak ugaztunak gara.

• HEGAZTIAK/TXORIAK
• 9.000 espezie inguru daude.
• Odol berokoak dira.
• Mokoa dute.
• Lumak dituzte.
• Hegoak dituzte.
• Gehienek hegan egiten dute.
• Arrautzetatik jaiotzen dira (obiparoak).

• NARRASTIAK
• 6.000 espezie inguru daude.
• Odol hotzekoak dira.
• Gorputzean ezkatak dituzte.
• Biriketatik hartzen dute arnasa.
• Arrautzetatik jaiotzen dira.
• Narras desplazatzen dira.

• ANFIBIOAK
• 3.000 espezie inguru daude.
• Odol hotzekoak dira.
• Gorputza hezea eta babesgabea dute.
• Metamorfosia (aldaketa) izaten dute.
• Arrautzetatik jaiotzen dira (obiparoak).

• ARRAINAK
• 22.500 espezie inguru daude.
• Odol hotzekoak dira.
• Gorputzean ezkatak dituzte.
• Arrautzetatik jaiotzen dira.
• Hegatsak dituzte.

ANIMALIA ORNOGABEAK (bizkar hezurrik ez dutenak) - SARRERA:

Badago miniaturazko mundu ezkutu eta ia ikus-ezin bat, ezezaguna gehienontzat, baina begiak zabal-zabalik edukiz gero, milaka sorpresa dituena. Egunero ehunka izaki mugitzen dira gure inguruan. 

Askotan ez ditugu ikusi ere egiten, edo ez diegu garrantzirik ematen, baina zuhaitz baten hostoen artean hainbat zomorro dabiltza elikagai bila; mendiko harrien azpian intsektu pila bat dago harrapakarietatik ezkutatzen; belardi bateko loreen artean tximeleta eta erle ugari daude hegan. 

Hil edo biziko borrokak egoten dira, egunero, armiarma-sareetan; maitasun-kantak entzuten dira, gauero, kilkerren zuloetan; milaka inurri irteten dira goizero beren inurritegietatik familiarentzako elikagai bila. 

Animalia txiki baina garrantzitsu horiek hobeto ezagutzeko aukera izango duzu liburu honetan, eta baita horien ohiturak eta bitxikeriak, errazago topatzeko moduak, haien arteko ezberdintasunak eta identifikatzeko gakoak ere. 

Murgildu zaitez miniaturazko mundu zoragarri honetan, liluratu amona mantangorrien edertasunarekin, inurrien trebeziekin, ehunzangoen bitxikeriekin, tximeleten koloreekin, mantisen berezitasunekin. Aurrerantzean, zomorro bat ikustean, ez diozu jada berdin begiratuko.

ANIMALIA ORNOGABEEN EZAUGARRIAK:

• ANTROPODOAK: 

• Intsektuak: erlea, eulia ...
• Miliotik gora espezie daude.

• Araknidoak: armiarma ...
• Ez dute antenarik.
• Lau hanka pare dituzte.

• Krustazeoak: karramarroa ...
• Bi antena pare dituzte.
• Bost hanka pare dituzte.
• Oskola dute.

• Miriapodoak: diplopodoa ...
• Bi antena dituzte.
• Hanka pare ugari dituzte.

• KNIDARIOAK: medusa, korala ...
• Zorro baten antzeko gorputza dute.
• Garra pozoitsuak dituzte.
• Batez ere itsasoan bizi dira

• EKINODERMATUAK: itsasoko izarra, 
• Itsasoan bizi dira.
• Bost zati berdinetan banatzen den gorputza dute.

• MOLUSKUAK: 
• Gahienei oskol batek estaltzen die gorputza.
• Urtean edo eremu hezeetan bizi dira.

• ZIZAREAK: arrak ... 
• Gorputz biguna eta eraztunduna dute.

-----------------------------------------------------

-----------------------------------------------------

ONDDOAK

Lizun berdea (moho verde) laranja batean

Izaki biziduna / Onddoa / Lizuna

ONDDOAK - SARRERA

Onddoa izaki bizidun mota bat da, hostorik, sustrairik eta zurtoinik ez duenak.

Bizidun guztiak bost talde edo erreinuetan sailkatzen dira: landareak, animaliak, onddoak, bakterioak eta protistoak. Onddoek bizidunen erreinu bat osatzen dute, beraz.

Onddo batzuk oso txikiak dira, begi hutsez ezin dira ikusi, eta mikroskopioa erabili behar dugu haiek ikusi ahal izateko. Hala nola, legamia edo lizunak. Legamiak oso garrantzitsuak dira guretzat, haiei esker ogia, ardoa edo sagardoa lortzen ditugulako. Lizunak askotan fruta usteletan agertzen dira (adibidez, laranja zaharretan lizun berdeak hazten dira, eta baita ogian ere).

Onddoak ere perretxikoak dira.

Udazkenean euriarekin eta gune hezeetan jaiotzen dira.

Onddoak dira perretxikoak ere. Agian guretzat hauek dira onddo ezagunenak. Txanpinoiak, gibelurdinak, zizazuriak... perretxikoak dira, jateko oso preziatuak. Beste perretxiko batzuk, aldiz, toxiko eta kaltegarriak dira: hiltzaile berdea (Amanita phalloides), adibidez. Perretxiko guztiak basoetan eta zuhaitzetatik gertu bizi dira, toki hezeetan. Esporen bidez ugaltzen dira. Perretxikoak Basidiomicetes taldeko onddoak dira.

Jende askok uste duenaren aurka, onddoak ez dira landareak. Landare guztiek fotosintesia egiten dute, eta onddoek, aldiz, ez dute fotosintesirik egiten.

-----------------------------------------------------

-----------------------------------------------------

BAKTERIOAK

Bakterioak ere izaki bizidunak dira.

Gure gorputzean batterio asko ditugu eta

gaixotasunak sortzen dituzte.

BAKTERIAK - SARRERA

Bakterioak zelula bakarraz osatuta dauden izaki bizidun batzuk dira, organismo unizelularrak, alegia. Mikroorganismoak dira (mikrobioak ere deituak) eta gure planetako izaki bizidun ugarienak dira. Ez dute nukleorik, legamiek ez bezala, hauek ere unizelularrak baitira, baina nukleoa dute.

Bakterio batzuek gaixotasun infekziosoak eragin ditzakete, eta horregatik, patogenoak direla esaten da (grezieratik pathos = "gaixotasuna" eta genein = "sortu"); baina gehienak onuragarriak dira gizakiarentzat; are gehiago, oso onuragarriak dira sinbiosia gertatzen denetan edota zenbait industri prozesutan. Bestalde, materiaren zikloetan (karbonoa zein nitrogenoarenean) parte hartzen dute, eginkizun garrantzitsua dutelarik. Lurreko ekosistemetan betetzen duten zeregina oso garrantzitsua da. Horregatik, esan ohi da bakteriorik gabe ez litzatekeela posible izango Lur gainean gizakirik, animaliarik edo landarerik ere egotea.

Animalien zelulak baino 50 aldiz txikiagoak dira, 1 µm inguru, hots, metro maten milioirena. Horregatik, nahiko zaila izaten da mikroskopio optiko batez behatu ahal izatea. Bakterioek kromosoma bat baino ez dute.

Bakterioak mota guztietako habitatetan aurki daitezke: lurzoruan, uretan, airean, bai eta beste bizidunen barruan ere. Habitat gogorrenetan ere bizi daitezke, bestelako bizidunik egon ezin den lekuetan: 0º C-tik beherako tenperaturetan bezala, baita 100º C-tan ere; itsaso sakonean, 5.000 metrotik behera, ikaragarrizko presioak jasanez; habitat azidoetan (pH=1) eta urik gabeko tokietan, etab.

-----------------------------------------------------

-----------------------------------------------------

PROTISTOAK

Protisto gehienak uretan bizi diren izaki bizidunak dira.

Protisto deritze animaliak, landareak eta onddoak ez diren edozein organismoei. Eukariotiko, autotrofo zein heterotrofoak izan daitezke. 

PROTISTOEN EZAUGARRI NAGUSIAK

• Zelula eukariotikoak dituzte.

• Gehienetan zelulabakarrak dira, baina batzuetan ehun ez-espezializatuak sortzeko ahalmena dute (ad. alga gorri zein arreek).

• Asko urtarrak dira.

• Jatorriz aerobioak dira, baina batzuek oxigeno gabeko guneetara moldatzeko aldaketak jasan dituzte, eta ingurune anaerobio batean bizi daitezke.

• Autotrofoak (fagotrofoak edo osmotrofoak) zein heterotrofoak izan daitezke. Elikatze-metodoen artean, iragazketa eta fagozitosia daude.

• Ugalketa sexualki (gameto bidez) edo asexualki (erdibiketa bidez) egin dezakete.

• Lokomoziorako flageloak, pseudopodoak edo zilioak dituzte.

Umeen jatorduak

Gosaria, hamarretakoa, bazkaria, merienda eta afaria.

Egunean hartzen dugun lehen jatordua eta garrantzitsuena gosaria da. Gauean zehar, gure gorputzak zituen erreserbak erabili ditu, horregaitik berriro pilatu  behar ditugu energiak, egun osoan egoki funtzionatzeko.

Etxe askotan arazo bihurtzen da jatordu hau. Denak presaka gabiltza eta  gose falta dugu! Egoera honek  etxetik gosaldu gabe irtetzera eramaten gaitu. Hau, sarritan  gertatzen denean begiradatxo bat egin behar diogu aurreko jatorduari, hau da, afariari.  Eguneko azkenengo jatordu honek, zer ikusi handia du gosarian. Agian asko afaldu dugu? edo berandu? Eta ondorioz ez dugu goserik.

Azkenengo ikerketak diotenez gosaltzen ez duenak, pixu gehiegikeriarekin arazoak ditu. Honek egun osoan zehar pikatzeko ohiturarekin erlazioa izan dezake.Beraz, hasi gaitezen goizak lasaiago hartzen.

Gosaria

Ez dago gosari ideal bat, denetarik jan dezakegu. Gure gorputzak gasolina behar du lehen ordu hoietan: azukre azkarrak (zukuak eta frutak) eta azukre geldoak (ogia, zerealak, gailetak…) kontsumitzen dituelarik.

Adibideak:

• Esnea + gosariko zerealak + fruta

• Esnea + gailetak + konpota

• Esnea+ ogia + zukua

• Jogurta + gosariko zerealak + fruta

• Gazta+ ogia + fruta

 

Hamarretakoa

Hamarretakoa,  ordu tarteko bat da eta ez  da behar-beharrezko. Baina danok dakigu,  gure gorputzak hobe funtzionatzen duela hiru lau orduro zerbait jan ezkero. Horrela, hurrengo jatordura lasaiago eta umore hobez iristen lagunduko digu.

Fruta izango da momentu honetarako egokiena. Baina gaileta edo zereal batzuengatik ere alda daiteke.

Bazkaria

Bazkaria da, eguneko janari gehien jaten dugun momentua. Kontutan izan, ez dela bakarrik urdaila betetzeko momentua. Besteekin erlazionatu, erlajatu eta ondo pasatzeko aprobetxatu behar dugu.

Asteko menua garaiz antolatuta egon behar da. Honela orekatua izango da. Menua egiterakoan kontutan izando dugu garaiko produktuak, urtaroaren arabera plateretan aldaketak izatea interesgarria da, kolore eta testurakin  jolastuko dugu. Horrela aberatsagoak izango dira gure menuak eta denetarik jaten ikasiko dugu.

Adibidea:

• 1º platera: Patata, pasta, arroza edo potajea barazkiekin.

• 2º platera: Haragia edo arraina barazki edo entsaladarekin.

• Postrea: Fruta edo esnekia

• Ogia

Merienda

Merienda normalean, kalean egiten dugun jatordua da. Azken aldian,  aberatsa da kaloria huts, azukre azkar eta koipe txarretan.

Ezin gara ahaztu, betiko bokadiloekin. Garrantzitsuak dira ondo xehetzen ikasteko. Azukre geldoekin eginak daude eta betekorrak dira. Opila industrialak eta goxokiak,  egun berezietarako bakarrik utziko ditugu
Normalean, ematen ditugun produktuak bigunak dira eta honek arazoak ekar ditzazke ahoaren funtzionamenduan. Beraz, garrantzitsua da produktu gogorrak txikitzen ikasteko. Eta hortzak jausi eta bere lekura joateko.

Beste aldetik,  fruta jateko momentu egokienetakoa izan daiteke ere.

Adibidea:

• Fruta + Ogia + atuna, urdaiazpikoa, gazta, txokolatea…

• Fruta + Esnekia + gaileta.

• Fruta + arroz esnea edo natila gailetakin.

 

Afaria

Afaria,  eguneko azkenengo jatordua izanik, aurreko jatorduen arabera eratuta egongo da. Jatordu hau ahal den goizen egitera animatzen zaituztet. Horrela, gosarirako gose gehiago izango dugu eta loa hobea izango da.

Askotan afal ordurako oso nekaturik eta umore txarrez egoten gara eta horrek afari desegokiak egitera eramaten gaitu.  Kasu honetan  afariaren ordutegia aldatzea proposatuko nuke eta kasu batzuetan merienda errazioa txikitzea interesgarria izaten da.

Hurrengo egunerako motxila eta arropak gertu utzi horrela goizean lasaiago ibiliko gara.

Adibidea:

• 1º platera : Barazkiak , barazki krema edo zopa.

• 2º platera:  Arraina edo arraultza barazki edo entsaladarekin.

• Postrea : Esnekia edo/eta esnea

Amaia Diaz de Monastegioguren

GALDERAK

1.- Zein da testu honen ideia nagusia?

2.- Zein jatordu mota aipatzen dira testuan?

3.- Gosarian zein motatako azukreak kontsumitzen ditugu?

4.- Zergatik batzuetan etxetik irtetzen gara gosaldu gabe?

5.- Hamaiketako jatea beharrezkoa al da? Zergatik?

6.- Bazkarian gure urdaila edo sabela betetzeaz gain zertarako ere aprobetxatu behar dugu?

7.- Zein da gehien gustoko duzun jatordua? Zergatik?

8.- Testuaren laburpen bat egin 5 lerrotan: