2024(e)ko martxoaren 18(a), astelehena

La Guerra Civil española (1936-1939) y la matanza de Badajoz

  

Daviden ahotik Españako Gerra zibilaren informazioa ezagutu dugu.

Rosaren azalpenak entzuten: Badajoz hiriko sarraskia.

Errepublikako soldadu bat franquisten tiro bat jaso ostean
lurrera jausten hil aurretik Españako Gerra zibilean (1936-1939)
(argazkia: Frank Cappa)

David Gómez azalpenak eskaintzen.

Rosa Cacho azalpenak eskaintzen.

LA GUERRA CIVIL ESPAÑOLA (1936 - 1939) LA MATANZA DE BADAJOZ

La guerra civil es un conflicto armado entre dos bandos de un mismo país y
estado y es el acontecimiento histórico más importante de la reciente historia
de España.

Para entender que paso hay que remontarse años antes del estallido,
concretamente, a 1931.

España por aquel entonces era un país monárquico cuyo rey se llamaba
Alfonso XIII. El 14 de abril de 1931 en España se proclamó la II República y el
rey se marcho para evitar lo que años mas tarde sucedería, una guerra civil.

La Segunda República trajo grandes reformas que mejoraron la vida de parte
de la población. Entre otras se aprobó una nueva constitución, los campesinos
y obreros obtuvieron mejoras laborales y se aprobó el derecho al voto de la
mujer.

Sin embargo desde el principio estuvo amenazada por:

1- Extremistas de derecha que no le gustaban ni las reformas ni las
libertades para la población y querían volver a la época de Alfonso XIII,
done unos pocos mandaban y otros obedecían.

2- Extremistas de izquierdas (comunistas y anarquistas) a los que las
mejoras de la republica les parecían pocas y querían eliminar las
diferencias entre ricos y pobres mediante una revolución.

La republica se regía por un sistema democrático. En las elecciones del 36
ganaron los partidos de izquierda que conformaban el Frente Popular. Estos
resultados no fueron aceptados por la derecha y empezaron a organizar un
golpe de estado para hacerse con el control por la fuerza.

Del 17 al 20 de julio se organiza un golpe de estado desde tres lugares
diferentes y con tres generales a la cabeza. El general Mola se subleva en
Pamplona, Sanjurjo desde su exilio portugués y Franco desde África.

Manuel Azaña y Francisco Franco.
Azaña fue el presidente de la II República y
Franco fue el general que comandó el Frente Nacional,
posteriormente convirtiéndose en dictador (1939-1975).

Debido a que este golpe fracasa, España queda dividida en dos bandos: uno
controlado por los Nacionales y dirigidos por el General Franco y otro que
apoyaba al gobierno de la Segunda República.

El bando republicano en rojo y el nacional en azul,
en verde el avance del bando nacional,
los cuales entraron a Andalucía desde el norte de Marruecos (Rif)
con la ayuda de la aviación alemana.

El bando nacional conto con la ayuda de la Alemania nazi y la Italia fascista. El
bando republicano no contó con el apoyo de los países democráticos sólo con
el de la Unión soviética y los brigadistas internacionales.

Los sublevados piensan que la forma más rápida de acabar la guerra es
conquistar Madrid. Para eso Franco se reúne con las tropas de Ceuta y Melilla,
formada por unos 10 mil hombres y con la ayuda de la aviación alemana e
italiana, logra cruzar el Estrecho de Gibraltar y aterrizar en Sevilla el 1 de
agosto, desde donde Franco ordeno que tres columnas del ejército de África
que el comandaba iniciaran su avance desde el norte de la provincia de Sevilla
hacia Madrid por Extremadura. Las mandaban el Teniente Coronel Carlos
Asensio, El Comandante Antonio Castejón, y el Teniente Heli Rolano de Tella,
todos ellos bajo el mando del General Yagüe.

La bandera republicana y la bandera nacional.

Las columnas compuestas por legionarios y por regulares recurrirían a las
mismas tácticas de terror que ya habían empleado en el Protectorado Español
en Marruecos con la población local. sembrar el terror y comportarse de forma
despiadada con quiénes no estuviera de acuerdo con sus ideas.

Avanzaron rápidamente porque los milicianos republicanos que les hicieron
frente no tenían la formación militar adecuada, estaban pobremente armados y
carecían de cobertura aérea y de artillería. La orden no era tomar prisioneros
por lo que l a los milicianos que capturaban por el camino los legionarios los
fusilaban.

La resistencia al avance de los sublevados la intento organizar el Comité de la
Defensa del Frente Popular de Badajoz. A ellos se les unieron hombres que
huían del terror de las columnas del ejército de África, lo que no mejoró su
eficacia militar, pero si la sed de venganza que a veces descargaron sobre los
derechistas que encontraron en los pueblos que aún no habían caído en mano
de los sublevados.

Podemos poner como ejemplo Fuente de Cantos que fue uno de los pocos
lugares que fueron ocupando las columnas sublevadas donde hubo asesinatos
de derechistas. Allí unos milicianos enmascarados incendiaron la iglesia con 56
prisioneros dentro, de los que 12 murieron. Cuando la localidad fue tomada por
las tropas franquistas se tomaron represalias con creces y se fusiló a 25
supuestos izquierdistas por cada uno de los que habían muerto en la iglesia,
entre ellos 62 mujeres, algunas de ellas embarazadas. Además hubo robos y
saqueos

La otra localidad donde hubo derechistas asesinados fue en  Almendralejo . Allí
las columnas rebeldes encontraron mayor resistencia que en otros lugares y los
milicianos cumplieron la amenaza de que quemarían los dos edificios donde
tenían a los prisioneros de derechas si las tropas rebeldes entraban en el
pueblo. 28 de ellos murieron. La repuesta fue bombardear y quemar la iglesia
en cuya torre se habían atrincherado 50 milicianos. A continuación se desató
una terrible represión. Varios cientos de personas fueron fusiladas, entre ellas
100 mujeres que antes de ser ejecutadas fueron violadas y humilladas
rapándoles la cabeza y obligándoles a tomar aceite de ricino.

El 4 de agosto tomaron Santa Olalla, último pueblo de Sevilla. Posteriormente
entraron en Extremadura y tomaron Llerena, Fuente de Cantos, Monasterio,
Villafranca, Almendralejo y Zafra.

Días después los nacionales llegan a Mérida que cayo tras una dura lucha en
las orillas del rio Guadiana. Así se lograron dos objetivos:

1- Enlazar con los sublevados en el norte.

2- Dejar a la ciudad de Badajoz aislada

Dejando nuevos dirigentes al frente de Mérida para mantener la ciudad, Yagüe
pone camino a Badajoz con 2250 legionarios, 750 regulares marroquíes y cinco
baterías. Por el camino tomaron Torremayor, Lobón, Montijo, Puebla de la
calzada y Talavera la Real.

El 13 de agosto una escuadrilla de aviones del bando sublevado no lanzo
bombas contra la ciudad como era habitual desde el día 7, sino miles de 
octavillas firmadas por Franco y que estaban dirigidas a los soldados y
ciudadanos republicanos de Badajoz y en el que les amenazaba diciéndoles
que el castigo que recibirían estaría en proporción a la resistencia que
mostraran. Les pedía que apresaran a los cabecillas y los entregaran a sus
fuerzas.

Esto provocó que la huida de muchos habitantes hacia la vecina Portugal.
El día 14 de agosto, tras bombardear la ciudad por tierra y aire la mayor parte
del día, abrieron una brecha en la muralla por el este, junto a Puerta Trinidad.

En un primer momento la resistencia republicana freno el asalto. Los
nacionales ignorando sus bajas continuaron el avance. Una carga conducida
por carros blindados gano la puerta y los nacionales superaron a los
defensores, corriendo hacia la brecha y llegando al combate cuerpo a cuerpo.

En la parte sur unidades sublevadas asaltaron las murallas con menos
dificultad. Los regulares de Tetuán se abrieron paso a través de la Perta de
Carros y los legionarios barrieron a los republicanos en los cuarteles. Una vez
dentro persiguieron a la milicia republicana acuchillándoles en su camino hacia
el centro de la ciudad.

El último foco de resistencia de la ciudad fue la catedral. Un numeroso grupo
de milicianos armados con ametralladoras disparaban desde la torre. Con una
pieza de artillería los atacantes destruyeron una de las puertas de la catedral y
redujeron a los milicianos a golpe de granada. Todos los que sobrevivieron
fueron fusilados nada más rendirse.

Para muchos historiadores la “Matanza de Badajoz” desarrollada entre la tarde
del 14 y la mañana del 15 de agosto es uno de los capítulos más negros de la
guerra Civil .Porque tras la batalla se desencadenó uno de os episodios más
controvertidos de represión uy asesinatos de toda la guerra.

El 14 de agosto, casi anochecido, entra Yagüe con su plana mayor en la
ciudad. 

Yagüe inmediatamente lanzó dos bandos:

1- Un bando proclamando el estado de guerra por el que se prohibía la
circulación de todas las personas civiles por la calles ya que se iba a
proceder a la reducción de los focos de resistencia aislados que
quedaban.

2- El segundo en el que se ordenaba a todos los ciudadanos residentes en
la ciudad de Badajoz a tener las puertas de sus casas abiertas y que se
situaran en un lugar visible porque se procedería a regístralas por si
hubiera alguna persona relacionada con la república para detenerlas.

También se retiraron banderas republicanas y se recogió armamento del
que estaba muy necesitado el bando nacional.

Muchos milicianos fueron identificados y otros ante el futuro que preveían
intentaron huir hacia la vecina Portugal.

Aquellos que huían portaban un brazalete blanco en el brazo izquierdo en
son de paz.

Muchos de los que huyeron fueron detenidos por los soldados que andaban
a la caza de combatientes. Se les rompían sus camisas para buscar la
señal de las culatas que dejaban las escopetas y los fusiles una vez que
eran disparados. Estos eran detenidos y fusilados en el momento.

Otros consiguieron cruzar la frontera Portuguesa pero serian Detenidos en
Portugal por miembros del ejército de Salazar, a fin a Franco. Estos serían
devueltos a Badajoz y también fusilados al pisar territorio español.

Aquellos que tuvieron suerte fueron acogidos por familias portuguesas y
mandados a la zona republicana por mar en un vapor llamado
Nyassa. Llegaron a Tarragona unas 1400 personas huidas de Badajoz vía
Lisboa.

La plaza de toros de Badajoz, 
donde muchos prisioneros estuvieron cautivos.

A todos los prisioneros hechos en Badajoz se les negó la posibilidad de
tener un juicio justo y fueron asesinadas en diferentes puntos de la ciudad,
siendo los más importantes la Plaza de San Juan, la plaza de toros y las
tapias del cementerio municipal.

Testigos de la masacre cuentan que estuvieron más de tres días recogiendo
cadáveres que luego llevaron al cementerio tras ser rociados de gasolina se
les prendería fuero y los restos fueron echados a las fosas comunes que allí
se cavaron.

La represión afecto también a las mujeres, a unas las mataron y a otras
humillaron públicamente rapándoles el pelo, dándoles aceite de ricino y
paseándolas desnudas por los pueblos y ciudades.

La documentación militar de la época dice que se trataba de logar “no
solamente el castigo de los culpables, sino la ejemplaridad”.

El número de víctimas de esta matanza varía ostensiblemente dependiendo
de los historiadores que la han investigado. Además, al resultar vencedor de
la contienda el bando sublevado jamás se produjo una investigación oficial
sobre lo sucedido en la ciudad extremeña. En cualquier caso, las
estimaciones más comunes apuntan que entre 1800 y 4000 personas
fueron asesinadas.

Matanzas había habido por otros muchos sitios por donde habían pasado
las tropas franquistas. La importancia de la de Badajoz radica en que fue la
única en la que hubo testigos.

Se conoce lo sucedido por las informaciones de los periodistas que
consiguieron entrar en Badajoz procedentes de la vecina Portugal ya que a
los corresponsales que seguían a las columnas de Yagüe no se les dio
permiso para que accedieran a la ciudad.

Estos primeros periodistas que entraron en la ciudad de Badajoz obtuvieron
documentación gráfica que acompañada por sus crónicas periodista
salieron desde Lisboa al resto del mundo para que se conociera que
acontecía en España y más concretamente en Badajoz.

Antes de continuar su avance en dirección a Madrid Yagüe organizó pequeñas
unidades integradas por falangistas, requetés, derechistas y guardias civiles
bajo el mando de un oficial para que ocuparan y «limpiaran» las localidades de
la parte sur y occidental de la provincia de Badajoz que no habían sido
tomadas por sus columnas. Estas unidades cumplieron con el cometido que se
les había asignado y en cada pueblo que fueron ocupando se repitió la
represión.

Los que consiguieron huir se unieron a los miles de refugiados, incluidos
muchas mujeres y niños, que cargados con sus pertenencias y sus animales
intentaban llegar a la zona republicana encabezados por unos cientos de
milicianos pobremente armados. Los dos grupos más numerosos habían
partido de Valencia del Ventoso en el sudoeste de la provincia para dirigirse
hacia el este formando la llamada «Columna de los Ocho Mil». Un primer grupo
integrado por 2000 personas alcanzó las líneas republicanas en  Castuera , al
noreste de la provincia de Badajoz. El segundo grupo integrado por 6000
personas sufrió una emboscada a mitad de camino, a la altura de Fuente del
Arco, por una fuerza bien armada enviada por el general Queipo de
Llano desde Sevilla. Murieron cientos de ellos. 68 ​ A 2000 supervivientes que no
lograron escapar se los llevaron a la cercana localidad de Llerena. En el
cementerio de la localidad la mayoría fueron asesinados y al parecer antes de
matarlos fueron obligados a cavar sus propias fosas.

Durante la Guerra civil española, que duró 3 años (1936-1939), 
murieron más de 500.000 personas.

Todos estos  hechos son calificados por varias asociaciones de derechos
humanos como crímenes contra la humanidad. ​ También se denunciaron estos
hechos como genocidio en 2007. La denuncia ante la Audiencia Nacional no
prosperó al encontrarse fallecidos los máximos responsables de la matanza y
ser un delito que no estaba tipificado cuando se cometió.

Según el censo, Badajoz tenía 41 122 habitantes en 1930 por lo que, de ser
correcta la cifra de 4000 ejecutados, el porcentaje de represaliados alcanzaría
el 10% de la población.



2024(e)ko martxoaren 13(a), asteazkena

Kalifa eta artzaina

 

Kalifa eta artzaina 

Aspaldi, kalifa bat zebilen hiri oparo eta urrun baten inguruan. Bat-batean, zaldia izutu eta korrika hasi zen. Arrapaladan zihoan, erabat kontrolik gabe. Amildegi malkartsu batetik metro gutxira, kalifak norbaitek bere erropetatik eusten ziola sentitu zuen, bera laguntzera hurbildu zen eta amildegitik ez jaustea lortu zuen. Garaiz! Kalifaren laguntzaileak Amin zuen izena, artzain xumea, hamabi ahuntz argalak handik oso hurbil apailatzen zituena.

– Bizia salbatu didazu! – esan zuen kalifak hunkituta –. Eska iezadazu nahi duzuna, nire bizarrengatik hitz ematen dizut zure nahiei erantzungo diedala.

Artzainak, txundituta, nekez hitz egiten zuen.

– Ez dakit... – esan zuen totelka –, agian... ahuntzaren bat gehiago banu... – Jakina. Hogeita lau emango dizkizut. Eta horko lur horiek, esan zuen kalifak belardi bat seinalatuz. Nahi bezala bazka daitezen.

Gizonak ez zion sinesgarritasunik ematen gertatutakoari. Hau zoriona! Azkenean kezkarik gabe biziko zen bere bizitza osoan.

Egun batzuetan horrela izan zen, Amin oso pozik ibili zen goizero bere artalde oparoa belazera eramanez eta bere zoriaz gozatuz. Hara, kalifari berari bizia salbatu izana!

Baina egun batean artzaina auzotar batekin gurutzatu zen, eta artaldea zeraman... berrogeita hamar ahuntzekoa! Eta harrezkero ezin izan zuen burutik kendu zein zoriontsua izango litzatekeen berrogeita hamar ahuntz izango balitu. Beraz, ez motz ez alfer, kalifaren jauregira joan zen bere desioa kontatzera.

– Ongi etorri, lagun. - galdetu zuen kalifak.

– Nik... berrogeita hamar ahuntz eduki nahiko nituzke. Ahal bazenu...

Kalifak, bere hitzari leial, falta ziren ahuntzekin osatu zuen artzainaren artaldea. Aminek apenas gozatu zuen opariaz. Berehala, zerbait gehiago eska zezakeela pentsatzen hasi zen, eta, ideia horrek torturatuta, jauregira itzuli zen.

- Etxe berri bat behar dut, nire txabola baino zabalagoa – eskatu zuen.

Eskaera hark artzaina apeta apur bat bihurtzen ari zela susmarazi zion kalifari, baina eskatzen zuena eman zion.

Handik gutxira, Amin hirugarren aldiz agertu zen jauregian.

– Ez zait artzain izatea gustatzen, ezta landan bizitzea ere. Hirira joan eta luxuzko jauregi bat eduki nahi dut zerbitzari askorekin.

Kalifak ehun ere zenbatu behar izan zituen artzainaren zikoizkeriak eta etengabeko asegabetasunak eragiten zioten haserreari aurre egiteko.

Gero, eskatzen zuena eman zion. Aminek denbora gutxi zeraman oraindik hiriaren erdian jauregi dotore batean bizitzen, beste desio bat izan zuenean, zerbitzarien gudaroste batekin.

– Zer nahi duzu orain? – galdetu zuen kalifak bere nahigabea disimulatu gabe.

– Badakit benetan zer egingo nukeen zoriontsu – esan zion artzainak –. Gauza guztien gainetik nahi dudana da kalifa izatea eta haren lekua hartzea, jauna.

Orduan, kalifak, keinu batez, bizargina etorrarazi zuen.

– Moztu nire bizarrak. Gizon honen kapritxoetara kateatzen naute — esan zuen artzaina seinalatuz —. Horiek gabe nire promesetik aske geratuko naiz.

Gero, Amini eman ziona kendu zion, eta gizon hura artzain gizajo bat izan zen berriro, hamabi ahuntz argal eta etxola xume batekin. Dena izan zezakeenean baino zoriontsuago.

Arabiar ipuina

- ---------------------------------------------------------------

ERANTZUN:

Zeri buruzkoa da testua? Zein da gai nagusia?

Zeintzuk dira bigarren mailako gaiak?

1.- Zeintzuk dira ipuinaren protagonistak?

2.- Nolakoak direla esango zenuke?

3.- Idatzi bi adjektibo bakoitzarentzat.

4.- Zer gertatu zitzaion kalifari ipuinaren hasieran?

5.- Nork eta nola lagundu zuen?

6.- Zer egin zuen kalifak eskerrak emateko?

7.- Zenbat ahuntz oparitu zizkion kalifak Amini?

8.- Zergatik hasi zen Amin gehiago eduki nahi izaten?

9.- Zergatik uste duzu ez zela pozik sentitzen?

10.- Zer eskatzen dio Aminek kalifari bere jauregira joaten den bakoitzean?

- Lehenengo bisitan:

- Bigarren bisitan:

- Hirugarren bisitan:

11.- Zergatik hasi zen kalifa haserretzen?

12.- Zer gertatzen da gero?

13.- Asmatu beste amaiera bat "Kalifa eta artzaina" ipuinerako (4 lerro):

14.- Uste duzu ona dela nahi den guztia eskatzea? Zergatik?

15.- Garrantzitsua al da promesak betetzea?

2024(e)ko martxoaren 12(a), asteartea

ERDI AROA (476 - 1492): GIZARTEA / ERLIJIOA / KULTURA ETA ARTEA / PERTSONAI GARRANTZITSUAK / POLITIKA / ASMAKIZUNAK

ERDI AROA (476 - 1492)

GIZARTEA


Erdi-aroko gizartea nekazaria zen. Erdi-aroan %90 biztanleria lurretik bizi zen. Nekazaritza erdigunea zen garai horietan eta gizartea 5 estamendu nagusitan banatuta zegoen: Erregea eta aita santua / Nobleak eta goi eliz gizonak / Merkatariak / Nekazariak / Esklaboak eta jutoak.


LEHENENGO MENDEAK (476 - 1000):

Lehenengo erdi-aroko mendeetan (476 - 1000. urtearen bitartean), nekazariak berezko lurren artean antolatzen ziren beraien artean. Talde txikietan beraien legeak ezartzen zituzten. Haiek lantzen zituzten barazkiak antolatzen zituzten. Poliki-poliki nobleen eta kleroen erruez desagertzen joan ziren. Horrela hasten da gaur egun guk deitzen dugun feudo edo feudalismo.


Pirámide feudala:
1. Erregea eta aita santua
2. Nobleak eta goi eliz gizonak
3. Merkatariak
4. Nekazariak
5. Esklaboak eta jutoak

 
-Erregea: gizarte pirámide feudalan gehien agintzen zuena zen. Erregea gaztelu batean bizi zen eta bere kortea zeukan.

-Nobleak eta goi eliz gizonak: elizaren edo katedralaren aloban bizi ziren. Goi eliz gizonak ezin ziren ezkondu.
Nobleak bere feudoa zituzten eta feudoan zegoen dena.

-Merkatariak:  bidaiak egiten zituzten bere produktuak zaltzeko edo beste herriekin tratuak egiteko.

-Nekazariak: bere etxe propioetan bizi ziren eta bere produktuak haiek daztatzeko ziren baina ateratzen zuten dirua erregearentzat zen. Erregen nekazariak lurretik ateratzen zuten janaria eta dirua erregearentzat zen. Nekazariak ere zergak ordaindu behar zituzten eta zergak erregearentzat ziren ziren.

-Esklaboak eta jutoak: erregearntzat, bakarrik lan egitan zuten. Erregearen agintetara zeuden.

----------------------------------------------------------

Erlijioa

ERDI AROKO ERLIJIOAK

-Erdi Aroan hiru erlijio nagusiak: Kristaua, Judutarra eta Islama ziren. Bakoitza bere sinesmenak eta aholkuak zituzten. Hemen dituzue hiru erlijioak hobeto azalduta.

*Kristaua: Kristautasuna Erdi Aroko historiaren bihotzean datza. Izan ere, garai honetako pentsamoldea markatzen du zeharo. Erromako Aita Santuaren inguruan antolatuta, Mendebaldeko Erdi Aroko mugak eta mundu kristau katolikoenak bat dira. Kristautasunan ez daude aholkuak, bakarrik sinesmenak daude.
Sinesten dute Jainko bat persona batean personofikatua zegoela Jesus deituta eta hil zela beraien bizitzak salbatzeko. Gurutze batean hil zela uste dute erromatarren eskuetan.

*Islama: VII. mendean, islama, erlijio berria, munduko toki askotan zabaldu zen. Islam terminoak “Jainkoaren borondatearen mende” esan nahi du, eta eragin handia izan du gizateriaren historian. Hasieratik, erlijioa baino gehiago izan zen, mundua ikusteko modua, eta bizitzari buruzko jarrera. Esparru asko hartzen zituen barne: politika, artea, kultura, hizkuntza, etab.

·         Fede-aitorpena (shahada): Allah da Jainko bakarra eta Mahoma da haren profeta
·         Otoitza (salat): egunean, bost aldiz otoitz egin behar dute Mekara begira, meskitatik muezinak dei egiten duenean. Ostirala da haien egun sakratua.
·         Limosnak ematea (zakat): txiroei lagundu behar diete guztiek. Ondarearen %2,5 behartsuei eman behar zaie.
·         Baraualdia (sawm): Ramadan deiturikoa, 29 egunez, ez jan, ez edan, ez erre eta tratu sexualik ere ezin da eduki, eguzkia irteten denetik sartzen den arte. Amaieran, 3 jai egiten dira, behartsuei limosna emateko.
·         Erromesaldia (hajj): Mekara bizitzan behin joatea da, horretarako baliabideak izanez gero.


*Judutarra: Jainko sortzaile batengan sinesten dute, espirituala eta hilezkorra. Egun batean Jainkoak Mesias bat bidaliko dutela sinisten dute, gizon hori Daviden tribuko ondorengoa izango da. Une horretatik aurrera guztiak bakean eta Gogaidetasunean biziko garela uste dute, Jainko bakarrarengandik lotuta.

Hamar mandamenduak:

1.      Jainkoa maitatuko duzu gainontzeko guztiaren gainetik
2.      Ez duzu Jainkoaren Izena alferrik erabiliko
3.      Jaiegunak santuetsiko dituzu
4.      Aita eta ama ohoratuko dituzu
5.      Ez duzu erahilko
6.      Ez duzu ekintza lizunik burutuko
7.      Ez duzu lapurtuko
8.      Ez duzu testigantza faltsurik egingo, ezta gezurrik esango
9.      Ez dituzu pentsamendu edo ekintza lizunik onartuko
10.  Ez dituzu besteren ondasunak desiratuko

-----------------------------------------------

Kultura eta Artea


Erdi aroko kultura

Kulturaren aspektuan , Erdi Aroan Interesgarriko kulturak hasi ziren. Manifestazioak egiteko forma berri bat, artistiko eta kulturalak.
Erdi aroko kulturan ere aipatzen dugu personai garrantzitsu batzuk.
Erdi aroko mendeak asmakuntzaren denbora izan ziren. Baina horren beste hiriak ere bai sortu, merkatu egiteko forma berri bat eta burgesia ere sortu zen.
Sortutako lengua internazionala latina izan zen. Horren hitz egiteko arrazoiak hauek izan ziren:
Hasieran latina bakarrik jakintsuek hitz egiten zuten, baina denborarekin herriak erebai ikasi zuten. Herri batentxako latina ikastea oso gauza importatea zen. Herri baten poblazioa latina bazekiten herri kultoa egiten zen, eta horren ondorioz, azkenean gendea beste latinezko formak asmatu zuen.
Monasterio eta unibertsitateak
Lehenegoz klasea monasterio edo eskolan ematen zen, baina unibertsitateak egitean jendea lan berriak egin ahal zuen. Unibertsitateak sortzen ziren eskola on bat independentzia hartzen zuenean unibertsitate bat egiten da. Erdi aroko unibertsitatean beti 7 arte liberalak ikasten ziren edo trívium y cuadrivium.

Alquimia
Alquimia aspektu importante bat izan zen erdi aroko kulturan, hauxe da pertsonai batzuk arrokarekin medizinak egiten zuten, erebai batzuk filosofal arroka lortzea nahi zuten munduko boteretsuenak izateko. Beste batxuk ikasten zuten alquimia, arrokak urrea bihurtzeko.
Arabiarrak hasi ziren alquimia eskoletan irakasten eta espainar alquimista batzuk joaten ziren arabiarren eskoletara alquiminiaren sekretuak ikasteko, adibidez esaten dute Arnaldo de Villanueva izan zen alquimista hoberena eta egon zen bere bizitza erdia arabian alquimia ikasten.

------------------------------

Pertsonai garrantzitsuenak


( Rikardo I.a, Abd-al-raman III eta Karlomagno)


Rikardo I.a, Lehoibihotza 
(ingleses Lionheartfrantsesez Cœur de Lion) ezizenez ezaguna, (1157ko irailaren 8a – 1199ko apirilaren 6aIngalaterrako erregea izan zen 1189 eta 1199 bitartean.
Henrike II.a aitak semeen artean banandu zituen bere menpeko lurraldeak. Rikardori PoituPerigordLimoges eta Gaskonia egokitu zitzaizkion. Hala ere, 1173an anaia zaharrekin batera aitaren kontra matxinatu zen. Garaituta, barkamena lortu zuten.
1184an Henrike anaia zaharrena hilda, Richard oinordeko bihurtu zen. Aitak zalantzak izan zituen izendapen hori berresterakoan, eta Rikardok Filipe II.a Frantziakoarekin bat egin zuen. 1189ko uztailaren 4an hitzartu zen bakea, non Rikardoren oinordekotza onartu zen.
Rikardo 1189ko irailaren 3an eskuratu zuen Ingalaterrako koroa. Segituan Filipe II.a Frantziakoarekin gurutzada egitera joan zen, boterea Leonor Akitaniakoa amaren esku utzita. Ekialdean, Zipre eta Akre hartutakoan, Saladinekin bakea sinatu zuen (1192) kristauei lurralde santuetara joateko ahalmena lortuz. Zipren1191ko maiatzaren 6an Berengaria Nafarroakoarekin ezkondu zen Rikardo, Leonor Akitaniakoak nahi zuen bezala. Nolanahi ere, historialari batzuen arabera, Rikardo homosexuala zen, sodomiako bekatua egotzi baitzitzaion.
Hirugarren Gurutzadatik itzultzerakoan, ordea, Austriako dukeak atzeman zuen Rikardo. 1194an Canterburyko apezpikuak erreskatea ordaindu zuen. Akitaniara bueltatutakoan, matxinatu ziren hango hainbat baroiren aurka borrokatu zuen. Filipe II.aren kontra ere egin zuen, honek Joanekin, Rikardoren anaia gaztearekin, konspiratu zuelako. Borroka horietan zaurituta (arin bazen ere), 1199an hil zen.

ABD-AL-RAHMAN III

Abderraman III  Kordobako lehenengo kalifa izan zen, eta erdi aroko gizon boteretsuen artean kokatu ahal da.

LEHENENGO URTEAK:

Indarkeriak eta jauregizko azpijokoek Abderramanen haurtzaroa markatu zuten. Bere Aitona Abd Allah I. a, Kordobako emirra zen, eta Mohammed-en (Abderramanen aita)  hilketa agindu zuen. Motarrif (ere bai emirraren semea) izan zen hiltzailea. Horrela 912.urtean Abderraman bere aitonaren ondorengoa izan zen.

ABDERRAMAN, EMIR:

X. mendean, Kordobako emirraren kargua ez zuen benetako baliorik, nominala baizik. Bere gobernuaren lehenengo urteetan Al-Andalusen zeuden nobleen boterea gutxitzea izan zen. Matxinada batzuen aurka borrokatu behar izan zuen, adibidez Omar-al-Hafsunen aurka, ekialdeko Andaluziaren jaunaren aurka borrokatu eta irarabazi zuen.
Ere bai erresuma kristauen aurka borroka egin zuen, gatazka batzuk irabazten (Valdejunquera) eta galtzen (Simancas).


KORDOBAKO KALIFATOA:

Abderraman, bere emiratoaren boterea ikusiz, Bagdad-eko kalifato abasidarekin hautsi eta kalifa izendatu zen, lurreko eta espiritual buruzagia. Afrikako fatimíen kontra borrokatu zuen, baina kalifatoa sortu zuenean, Badajoz, Merida eta Toledoren aurka borrokatu zuen, Toledo 932. urtean garaitua izan zen. Iparraldeko erresumen aurka borrokatzera joan zenean Zaragozako Tuyibiak Abderramanen aurka matxinatu ziren. Tuyibien etsaiak ziren jaunen laguntzarekin Zaragoza konkistatu zuen 937. urtean.
936. urtean al-Zahrako (zentro polítiko eta administratzaile berri bat) eraikipena amaitu zen.

KALIFATOAREN HURRENGO URTEAK:

931. urteko martxoan Abderraman Ceutan sartu eta Fatimien aurka  borroka egiteko postu estrategiko giza erabili zuen.  Ramiro II.a al-Andalus eraso zuenean, Toda, Nafarroako erregina bere erresuman zartzea utzi zion, musulmanen boterearen beldur. Gaztela-Leoiko herriak, elizak, gazteluak… eraso eta suntsitu zituen, baina Simancasen kristau armadak Abderraman garaitu zuten. Gatazka horren ondorioz Abderraman-ek ez zuen bere armada berriro zuzenean gidatu. Bera hil baino lehenengo kalifatoa hausten hasi zen, Fatimiek Almeria suntzituz eta kristau erresumek Salamankaraino sartuz. Baina Ramiro II .a hil ostean iparraldean sortutako desoreka aprobetxatu zuen eta bere boterea finkatu zuen berriro. Abderraman 961. urtean hil zen eta berarekin kalifatoa apurtu zen.

 Karlomagno

Karlomagno frankoen erregea izan zen eta Karolingiar Inperioa zortu zuen, gero Germaniako Erromatar Inpero Santua izango zena.

Karlomagno Pipino motzaren sasiko semea eta Karlos Martelen biloba zen. 742. urtean jaio eta 814. urtean hil zen.

LEHENENGO URTEAK:

Karlos bere aitaren heriotzaren ondoren 768. urtean lurralde handi bat jarauntzi zuen. Bere aitaren erresumaren beste zatia Karloman-ek (Karlosen anaia) jarauntzi zuen.
Karloman, ordea 711. urtean hil zen, horrela Karlosek gudarik gabe bi erresumak batu zituen.

Bere gobernuaren lehenengo urteetan lonbardiarrak eraso zituen, hauek AdrianoI.a (aita santua) mehatxatzen ari zirelako. Ere bai Iberiar Penintsulan zartu ziren, baina baskoiek Errolan ( bere generala era iloba) garaitu eta hil zuten, Errolanen abestia sortuz.

Baina Karlomagnoren gudarik handienak saxoien aurka izan ziren, Jutlandiako Penintsulan kokatuta zegoen kristautasunik gabeko herri germaniarrak. 785. urtean  saxoniarrek guda galdu zuten eta kristau bihurtu ziren.

ADMINISTRAZIO ETA GOBERNUA:

Karlomagnoren gortea leku askotan kokatu zen baina azkenik Akisgranen jauregian (VIII. Mendean) gortea finkatu zen. Bere erresuma oso handia zenez bere lurraldeak kontrolpean izareko noble multzo baten esku ipini zuen lurraldeen gobernua (kondeak, markesak…). Noble hauek kontrolpean izateko sarritan gortean egotea eskatzen zitzaien. Batera legeak zeuden erlijioa eta politika kontrolatzeko.

KAROLINGIAR INPERIOAREN BERPIZMEN KULTURALA:

Karlomagno, bere gortearen ezjakinduria ezagutzen zuen, eta bere gortera jakintzu asko erakarri zituen Italiarrak gehienak. 782 urtean Alkuino ingelesak gortera etorri zen. Alkuino Karlomagnoren irakasle giza lan egin zuen, eta política egiteko forman eragina izan zuen. Karlomagnoren azken urteetan bera garatzen zituen arteen gorapena eman zen. Liburutegiak, eskolak, artisautza lanak… Garatu ziren. Garapen honi Karlongar berpizmena deritzo.

KARLOMAGNO, ENPERADORE :
                   
Karolingiar inperioa hain zabala zenez, bere nobleek Constantinoplako enperadorearekin konparatu ahal zala pentzatzen zuten, beste europar errege batzuk baino ahaltzua zelako. Karlomagnok 800. urtean aita santua defendatzeko Alpeak zeharkatu zituen, horregaitik gabonetan enperadore koroatu zuten.
Bera hil ondoren bere inperioa hirutan zatitu zen. Oton I. a bere inperioa berregin zuen bacará izan zen.

---------------------------------------------------------------

Politika


POLITIKA

Erdi aroko politikan nabari diren gertakizun garrantzitzuenak gudak dira. Guden artean Gurutzadak dira importanteenak.

GURUTZADAK

Gurutzaden artean lehenengoa izan zen garrantzitzuena, Jerusalem-era ailegatu zen bakarra izan zelako.

Musulmanek Jerusalem  konkistatu zuten 1076. urtean. Urbano II.a (Aita Saintua) Clermont-eko Kontzilioan lehenengo gurutzada aldarrikatu zuen, 1095. urtean. Lur Santua berreskuratzea zen haren funtzio garrantzitzuena, baina beste helburu batzuk zeuden: Erroma (Katolikoak) eta Konstantinopla (Ortodoxoak) arteko eztabaidak konpontzea, Germaniako Erromatar Imperio Santuko enperadorearen boterea kontrolpean izatea eta Europako jaunen arteko gatazkak etsai baten aurka norabideratzea; musulmanak.

Jendea gurutzadetara joateko, Urbano II.a Jerusalem-era joaten zirenen bekatuak barkatuko zituela esan zuen. Garai horretan erlijioa oso importantea zenez, jende asko gehitu zen lehenengo gurutzadara. Haren buruzagiak Godofredo Bouillon-ekoa, Raimundo IV.a (Tolosakoa), Bohemundo I.a (Tarentokoa) eta HugoI.a  Vermandois-ekoa (Aita Saintuaren ordezkaria) ziren.


Armada  kristauek Europatik 1096. urteko abuztuan atera ziren. Konstantinoplaren harresien kanpoan joan ziren pilatzen, 1096. urteko azarotik, 1097. urteko apirilera. Hugo izan zen lehenengoa, gero, Godofredo ailegatu zen, Raimundo eta Bohemundo.
Bizantzio Alejo 1 enperadorea prestatutagoa zegoen, indarkeri erasotzaile gutxiagoak egon ziren   bidearen luzetaran.

-Lehenengo taldea osatzen zen Lorenaren eta Flandesen gerlariak, komantatu egon zen Godofredo de Bouillón eta bere anaiekin, Balduino eta Eustaquio bideratu ziren Konstantinoplara Alemaniatik eta Hungariatik.

-Bigarren taldea konposatuta zegoen Iparraldeko Normando gerlariak komandatutak Hugo de Vermandois, Frantziako Felipe 1aren  erregearen  anaia, eramaten zuen Aita Santuaren estandartea, Estéfano II De Blois, Inglaterrako Guillermo II erregea, Flandesaren Roberto II  kondea eta Normandiako Roberto II,  Konstantinoplara urtar bidez abiatu ziren Baritatik (Italia).

-Hirugarren taldea Normandiaren hegoaldeko  gerlariak Bohemundo  de Tarentoaren baxu aginteak egon ziren, Tancredoarekin, bere iloba,  Normando septentrioraleekin elkartzean, denok batera bidaiatu ziren Konstantinoplara.

-Laugarren taldea Occitanoen gerlariekin konposatuak egon ziren, Raimundo de Tolosarengatik bideratuta eta Ademar De le Puy rekin, eragile pontifikaia eta espedizioaren espiritualaren buruzagia. Kontigente hau joanzen Konstantinoplarantz Eslovenia eta Dalmacia zeharkatzen.


HIRUGARREN GURUTZADA

1189-1192 arte, ere ezagututa nola Erregeen gurutzada, hiru erregeen presentziaz:

1189  Frantziako Felipe II. Erregea
1190  Inglaterrako Ricardo “lehoi Bihotza”
1191  Federico I. Bizargorri

Gurutzada hau saio bat zen  Europako buruzagiak errekonkistatzeko Lur Saindua (Jerusalem) Sultan musulmanarekin Saladito,  Jerusalenaren Erreinua konkistatu zuena.

KONSEKUENTZIAK POLITIKOAK

Polítika kausa zen indartazuna  Europako monarkia modernoak, gurutzadak  jaun handienak makildu zituzten. Askok hil ziren eta besteak pobrezia onartu zuten.

Klase soziala berri bat sortzeko impulsoa, Burkesia, feudalaren botere autonomoak merkataritza hiri handien sormena inpulsatuko zuen eta Europako monarkietarako indartzea lagunduko zioten  autonomia kentzeko bere gogoari eta handi jaun feudalei   kontrolatzeko.

GURUTZEEN KONTSEKUENTSIA EKONOMIKOAK

1192  Oriente eta Okzidenteren merkataritzako komertziorako berri ibilbideren irekitzea. Sormena dotoretzea komertzio internacional hau eta Mediterraneo Itxaso Italiar merkataritzar hiri goren unea
Hiriak nola: Genova, Venecia, Florencia, pisa, etab…Hiri hauek Mediterraneoaren komertzioaren ordez Bizantzioko inperioari, Musulmanekin gudetan nahastuta zeuden.

-Goren une komertzio hau diru metalikoaren  erabilera dotoretu zuen, urrea, Oriente eta Okzidentearen erdian dauden herriak,
Goren une komertzial hau adibidez, "Florina" Florinako txanponak
eta "EL Ducado" Veneziarena ziren nazioarteko onarketa.

KONSEKUENTZIA SOZIALAK ETA KULTURALAK

-Okzidente eta Orienteko kultural trukea. Europarrak musulman eta Bizantziar kulturaz benefiziatu ziren eta Greziako ezagupenei portadoreak ziren.

-Geografiaren ezagupen berriak lortu zituzten, explorazioei ugariren esker, expedizioak eta peregrinazioak europeokin Orienteraino.
Ahalegin komertziala ere bultzatu zituzten explorazioak Erdi Orienteraino.

------------------------------------------------------------

Asmakizunak


ERDI AROKO ASMAKIZUNAK

Hauek dira erdi aroan asmatutako tresna garrantzitsuenak:

Xake jokoa: Indian asmatu zen VII. Mendearen lehenengo urteetan.

Paperez egindako dirua: Txinan asmatua, 610. urteko hamarkadan lehen aldiz erabilia.

Idazteko luma: Espainian asmatua ,635. urtean.

Haize errota: Pertsian asmatua, 650. urtean.

Hau ez da tresna bat, gaur egun erabiltzen dugun zenbaki bat baizik, zero zenbakia, indonesian idatzia lehen aldiz, 683. urtean.

Xilografía teknika: Japonian edo Txinan asmatua 740. urteko hamarkadan.

Inprentaren arbaso bat: Txinan asmatua, 868. urtean

Polbora: Txinan asmatua ,950. urtean. Oraindik ez zen gudan erabiltzen, suzirietan baizik.

Esklusa: Txinan asmatua ere, 983.urtean, gaur egun Panamako kanalean erabiltzen diren arbasoak.

Gorua ( rueca gaztelaniaz): Asian asmatua ,XI. Mendearen hasieran.
Iparorratza: Arabian edo Txinan asmatua, asmakizun oso garrantzitsua, 1090. urteko hamarkadan asmatua.

Hau da, polborarekin asmakizun hoberena, edo ia hoberena; lema: Arabian asmatua, 1180. urtean. Gaur egun bere garrantzia mantentzen duen gutxien artean kokatzen da.

Lupa: 1200. urtean Robert Grosseteste asmatu zuen.

Latorria: Bohemian (gaur egungo Txekiar Errepublika) asmatua, 1250. urtean.

Kainioia: Txinan asmatua 1280. urtean.

Betaurrekoak: Italian asmatua 1286. urtean. Ez ziren gaur egungokoak, baina antzekoak.

Erloju-iratzargailua: Alemanian asmatua, 1380. urtean.

Torlojua: beste asmakizun oso handia, gure etxeetan aurkitu ahal duguna. 1405. urtean, Alemanian asmatua.

Tipo mugikorrak dituen imprenta: Alemanian asmatua, 1450. urtean. Johannes Gutenberg- ek (errementari batek) asmatu zuen.

Lente konkaboak: 1450. urtean Nicolas de Cusak asmatu zuen 1450. urtean.

Astrolabioa: itsasoan norabidea mantentzeko balio zuen. Gaur egun ez da erabiltzen, GPS-a baizik. 1470. urtean asmatu zen, Europan.