Euskal herritarren sinesmenek jainko, jainkosa, gizaki eta animaliai bereziez osaturik dago.
Zerrenda honetan ezagunenak hauek izango lirateke:
.jfif)
.jfif)
.jfif)
.jfif)
.jfif)
BILBOKO LOS CAÑOS PASEALEKUKO KONDAIRA
.jfif)
EGUZKIA, ILARGIA ETA EGUZKILOREA SORTZEA
.jfif)
.jfif)
.jfif)
.jfif)
2025(e)ko ekainaren 6(a), ostirala
Basajaun
Euskal mitologian bada izaki handi bat, iletsua eta indar handikoa, oin bat humanoidea duena eta bestea apatx-formakoa, askotan euskal yeti deitzen dena: Basajaun. Izaki hau, indar eta argitasun handikoa, naturaren eta abereen babesletzat hartzen da, eta kondaira ugariren protagonista da (batzuetan izaki bakar bat kontsideratuz eta beste batzuetan jeinu espezie bereko bi kide edo gehiago aipatuz). Horietako bat, nekazaritzaren jatorriaz hitz egiten duena, honako hau da.
Gizateriak nekazaritza edo abeltzaintza ezagutu baino lehen eta eskualdean lehen populazioak ezartzen hasi ziren garaian, Gorbeia mendian sortu zen Euskadiko lehen giza kokalekuetako bat. Mendi horren gainean Basajaunak ere bizi ziren, nekazaritza eta abeltzaintza nagusi eta eroso bizi zirenak. Gizakiek gosete handia igaro arren, Basajaunek uko egiten zioten beren ezagutzak gizakiekin partekatzeari.
Baina egun batean Otxando gazteak zerbait egitea erabaki zuen aldatzeko. Otxando Basajaunen lurraldera hurbildu zen. Basajaunak garia biltzen ari ziren soroetan eta gabietan biltzen. Han, tiraderen gainetik jauzi egiteko erronka bota zien, izaki handiek baino gehiago salto egin zezaketela adieraziz. Hauek, harrituta, erronka onartu zuten. Basajaun handi eta boteretsuek zailtasunik gabe jauzi egiten zuten bitartean, Otxando haien gainera erortzen zen etengabe, izaki horien aldetik isekak galduz eta jasoz.
Gaztea herrira itzuli zen. Hala ere, zapatak erantzi eta astintzean, lotuta geratutako hazi batzuk lurrera erori ziren. Hazi horiek landatu egingo lirateke, eta, horiei esker, gizakiek ereindako lehen gari soroak sortuko lirateke, ogia bezalako elikagaien jatorri izanik.
1.- Nolakoa zen Basajaun? Deskribitu ezazu:
____________________________________________________
2.- Zein menditan jaio ziren Basajaunak?
___________________________________________________
3.- Zer lantzen zuten Basajaunek eroso bizitzeko?
___________________________________________________
4.- Zergatik ez zuten konpartitzen Basajaunek beraien jakinduria gizakiekin?
__________________________________________________
5.- Zein zen Otxando?
__________________________________________________
6.- Zein erronka proposatu zein Otxandok?
_________________________________________________
7.- Zer egin zuen Otxandok herrira bueltatu zenean?
_________________________________________________
8.- Otxandori esker zer lortu zuten gizakiek?
________________________________________________
Baltzolako kobazuloko sugea
Kondairak dio Baltzolako kobazuloan zerbait harrigarria gertatu zela. Bi anaia, Joxe eta Santi, Baltzolako kobazulora hurbildu ziren egun batean, lamiek bertan altxor bat gordetzen zutela zioen kondairak erakarrita.
Kobazulora iristean, suge handi bat ikusi zuten sarreran, lo. Santik, gazteenak eta zoroenak, harri bat bota zion eta isatsaren zati bat moztu zion, zerbitzariak ihes egitea lortu baino lehen. Joxe, anai zaharrenak, haserre egin zion anai gazteari, Santiri, eta animalia bakean uzteko esan zion. Biek erabaki zuten etxera itzultzea.
Urte asko geroago, anaia zaharrenak, Joxek, aldameneko herrira joan zen bizitzera, han ez zuen dirutza lortzeko. Heri berrian bizi bazen ere, bere etxearen falta sentitzen zuen. Baina, egun batean, hanka bat falta zuen gizon bat iritsi zen eta, eskutik helduta, Baltzolako kobazulora eraman zuen berriro. Han, desagertu baino lehen, gizonak esan zion urrezko kutxa bat ematen ziola, eta gerriko bat anaiarentzat. Joxe bere anaia txikiaren bila joan zen, zer gertatu zen kontatuz.
Hankarik gabeko gizonak bere buruari eusteko ezer erabili ez zuela konturatu ondoren, Santik kasualitatez erabaki zuen gerrikoa zuhaitz bati lotzea, eta bat-batean sutan hasi zen. Amaieran, elkarri begiratu ondoren, biek ulertu zuten gizona Santik urte batzuk lehenago isatsaren zati bat moztu zuen sugea besterik ez zela.
Zeintzuk dira bi anaien izenak?
__________________________________________________
Zergatik sartu ziren kobazuloan bi anaiak?
____________________________________________________
Zein anialia ikusi zuten kobazuloaren sarreran?
____________________________________________________
Zer egin zion anai gazteenak sugeari?
__________________________________________________
Zer esan zion anaia zaharrenak gazteenari?
________________________________________________
Zertara joan zen anaia zaharrena aldameneko herrira bizitzera?
________________________________________________
Aldameneko herrian zegoela, zein agertu zitzaion anaia zaharrenari, Joxeri?
_______________________________________________
Zertaz konturatu ziren amaieran Santi eta Joxe anaiak?
______________________________________________
Txakur beltza
Euskal Herriko kondairak oso aberatsak dira, batzutan lamiak agertzen dira, beste batzutan pertsonai mitologikoak, eta azkenik animali misteriotsuak. Ikus dezagun “Txakur beltza”ren kondaira.
Kondairak dio ezkontzeko zorian zegoen gazte bizkaitar bat ezkontzarako prestaketak egiten ziharduen, gonbidapenak lagun eta ezagunen artean banatzen. Kanposantuaren aurretik igaro zen eta burezur (calavera) bat ikusi zuen lurrean erorita. Gazteak ostikada bat eman zion, bera ere gonbidatuta zegoela esanez.
Handik gutxira, ordea, konturatu zen herritik paseatzen ari zela zakur beltz handi bat segika zuela, eta hain zegoen hari begira, ezen ikaratu egin baitzen. Etxera itzuli ondoren, amari kontatu zion zer gertatu zen, eta honek gomendatu zion berehala joan zedila hiriko sorgin zaharrarekin hitz egitera aholku bila.
Mutikoa lasterka joan zitzaion ikustera, eta sorgin zaharrak kontatu zion txakur beltza zela burezurraren gorpuaren zaindaria, eta egindako laidoa (insulto) mendekatu nahi zuela. Hala ere, intentzioa zuzentzeko, txakurra hartu eta oturuntzan (banquete, comida) zehar, beti gonbidatuei baino lehenago zerbitzatzeko agindu zion.
Ezkontza eguna iritsi zen, eta gazteak esandakoa egin zuen, txakur beltzari mokadurik (zatirik) onenak emanez, gonbidatuen kritikak gorabehera. Hori egin ondoren, txakurrak ondo egin zuela adierazi zion, keinu horrekin jabeak (hildakoak) barkatzea erabaki baitzuen. Amaieran, txakurra desagertu egin zen.
Zer prestatzen ari zen gazte bizkaitarra?
________________________________________________
Gazteak zer egin zuen burezurrarekin?
______________________________________________
Gaztea zertaz konturatu zen herritik paseatzen zebilea?
_______________________________________________
Amak gazteari zer gomendatu zion?
_______________________________________________
Zer esan zion sorginak gazteari?
______________________________________________
Ezkontza egunean zer esan zion txakur beltzak gazteari?
______________________________________________
Zer gertatu zen amaieran txakurrarekin?
_______________________________________________
Zeintzuk dira kondaira honen pertsonaiak?
_______________________________________________
Beteluko unikornioa
Unikornioak mitologia askotan dauden eta birjintasunarekin eta garbitasunarekin lotzen diren izakiak dira, baina euskal mitologia eta elezaharren barruan legendaren adibide bakarra ezagutzen da. Legendak honako hau dio.
Nafarroako errege Antso Handiak eta haren emazte Aldonzak edertasun handiko bi alaba izan zituzten: Violante eta Guiomar. Egun batean, zaldun bat iritsi zen erregearen gaztelura, Guiomarekin maitemindu zena, eta hari zegokion maitasuna. Hala ere, zalduna gerrara abiatu eta hil egin zen, eta horrek neska deprimitu zuen.
Handik denbora batera erregina hil egin zen, eta horrek Antso erregea izugarri minduta utzi zuen, eta pixkanaka-pixkanaka larriki gaixotzen hasi zen, gero eta ahulago. Ezein medikuk lagundu ez bazion ere, agure batek esan zuen sendatzeko modu bakarra berak ezagutzen zuen edabe bat prestatzea zela, baina osagai berezi bat behar zuela: adarbakar baten adarretik edan behar zela.
Zorionez, agureak bazekien non zegoen bat: Beteluko basoetan. Baina adarbakar bat botere handiko eta harrapaketa zaileko izaki bat da, zeinak soilik onartuko bailuke dontzeila batengana hurbiltzea, haren maitasuna eta nekeak jasan ez dituena. Beraz, Violante eta Guiomar izango lirateke lortuko luketen bakarrak.
Lehenengoa basora hurbildu zen erabakitasunez, baina izaki mitikoari irrintzika entzutean izututa geratuko zen eta gaztelura itzuliko zen. Orduan, Guiomarrek, erregearen osasun egoera gero eta arriskutsuagoa zela eta, haurra harrapatzera joatea erabaki zuen, zaldunaren maitasunak eragindako sufrimenduak arriskuan jartzen zuela jakin arren. Guiomar zenbait baleztarirekin joan zen basora, erasoren bat gertatuz gero adarbakarrari tiro egiten diotela adieraziz. Emakumeak adarbakarra aurkitu zuen, baina, harengana hurbildu zenean, animaliak eraso egin zion eta bere adarrarekin zeharkatu zuen, eta berehala hil zuen, baleztagileek zerbait egin ahal izan baino lehen.
Guiomarren gorpua eta adarra gaztelura eraman zituzten. Agureak edabea egin eta erregea bere gaixotasunetik sendatzea lortu bazuen ere, handik gutxira hil zen erregea bere alaba maitearen heriotzaren ondorioz.
Eguzkia, Ilargia eta eguzkilorea sortzea
Eguzkia, Ilargia eta eguzkilorea sortzea
Eguzkia eta Ilargia oso astro garrantzitsuak dira gizakiarentzat, eta ohikoa da kultura desberdinek mitoak eta kondairak egin izana sortzeko uneari dagokionez. Euskal mitologia ez da salbuespena. Bitxia bada ere, bere sorreraz hitz egiten duen kondairak euskal kulturan lore tipiko eta tradizional bat sortzeari ere egiten dio erreferentzia: eguzkilorea. Euskal herriak gaizkiaren aurkako babes-kutun gisa erabili ohi duen lorea da, eta eguzki-lore ere esaten zaio. Hona hemen elementu horien jatorria kontatzen digun legenda.
Duela milaka urte, Paleolito garain, lehen gizakiak Lurra deritzon planetan bizitzen hasi zirenean, mundua iluntasun etengabean murgilduta zegoen: ez Eguzkia ez Ilargia ez ziren existitzen. Gizakia beldurtuta zegoen berarekin bizi behar zuten izaki mitologikoengatik, eta etengabe erasotzen zieten iluntasun osotik. Horregatik, etsi-etsian otoitz egin zioten Amalurri, Ama Lur handiari, laguntza eta babes bila. Gizakiak tematuta zeudenez, azkenean Amalurrek Ilargia sortuz laguntzea erabaki zuen, ikusten utziko zien izaki argitsu gisa.
Hasieran izutu edo beldurtu arren, ohitu egin ziren. Hala ere, sorginak, jeinuak eta beste izaki batzuk ere ohitu egin ziren, gizateria izutuz. Honek Amalurrengana jo zuen berriro, babes sendoago baten alde otoitz eginez. Lurra planetak Eguzkia sortuz erreakzionatu zuen, eta horrekin batera eguna eta landareak.
Gizateria ohitu egin zen astro horretara, Eguzkira, eta jazartzen zituzten izaki gehienak, berriz, ez. Baina hauek gauez ateratzen ziren oraindik, eta horrek hirugarrenez laguntza eskatzea eragin zuen. Lurrak berriro erantzutea erabaki zuen, azken aldiz: eguzkilorea edo eguzki-lorea sortu zuen, eta horrela, gizakiek, gauean ateetan zintzilikaturik, gaueko izakiek eguzkiaren aurrean daudela uste dute, eta ez dira haren argitasunaren beldur hurbiltzen.
Zein garaian hasi ziren lehen gizakiak Lurra deritzon planetan bizitzen?
________________________________________________
Gizakiek zeini zioten beldurra?
_________________________________________________
Gizakiek zeini otoitz edo errezatzen zioten?
_________________________________________________
Amalurrek zertan lagundu zion gizakiari?
_________________________________________________
Zer sortu zuen Lurra planetak?
_________________________________________________
Lurrak gaueko iluntasunari aurre egiteko zer sortu zuen?
__________________________________________________
Non zintzilikatzen zuten Eguzkilorea gizakiek?
___________________________________________________
Egin eguzkia, eguzkilorea eta ilargiaren marrazkia:
___________________________________________________
Mariurrika
Mariurrika
Familiaren garrantzia kontatzen digun eta kontsiderazio materialen gainetik babesteak duen garrantzia kontatzen digun kondairak gutiziaren kritika egiten digu eta, aldi berean, Euskal Herriko geografiarekin lotzen da Mariurrikaren kondairarena.
Behin Nafarroako errege bat izan zen, bere alaba Doña Urraca bere menpekoetako bat garaitzea lortuko zuen gizonarekin ezkontzeko konpromisoa hartu zuena. Erronka horri Pedro Ruizek, Abadiñoko Muntsaratz etxeko jaunak, erantzungo zion, garaile irten eta printzesaren eskua lortu baitzuen. Denboraren poderioz, senar-emazteek bi seme-alaba izan zituzten, Ibon eta Mariurrika.
Mariurrika zen txikiena, anaia zaharrena gorrotatzen zuen aldi berean, seme zaharrena eta oinordeko izango zena. Hala ere, eta herentzia eskuratzeko asmoz, neskameak, neskame batekin batera, anaiaren heriotza planifikatu zuen: berarekin batera Anboto mendira txangoa egitea erabaki zuten. Han mozkortu zuten, eta behin mozkortuta eta lotan zegoela, bultza egin zioten, berehala eror eta hil zedin. Ibon hilda, Mariurrika etxera itzuli zen, anaiaren heriotza istripu bat izan zelakoan.
Gorpua berreskuratzeko talde bat bidali zuten arren, ez zuten inoiz aurkitu. Hala ere, gaua iritsi zenean, Mariurrika kontzientzia-zimiko handiak izaten hasi zen, eta, lo zegoenean, amesgaiztoak izan zituen, anaia hila hurbildu eta seinalatzen ziola, heriotza salatuz. Esnatzean, neska gaztea bere bila joandako ximelgorri (izpiritu gaiztoak) izeneko jeinu gaiztoek inguratu zuten. Mariurrika gau hartan bertan desagertu zen, ez itzultzeko, eta zurrumurruek zioten anaia hil zuen mendian bizi zela edo izpiritu galduen leizera bota zutela.
1.Zer kontatzen digu kondaira honek?
_________________________________________________
2.Nola deitzen zen Nafarroako erregearen alaba?
________________________________________________
3.Zeinek erantzun zion erronkari?
_______________________________________________
4.Nola deitzen ziren printze eta prinzesaren bi seme-alabak?
_______________________________________________
5.Zer planifikatu zuen Mriurrikak?
________________________________________________
6.Nola hil zuten Ibon?
________________________________________________
7.Mariurrikak anaia hil zuenean nola zegoen?
_______________________________________________
8.Zer egin zuen Mariurrikak azkenean gau batean?
_______________________________________________
Harpidetu honetara:
Mezuak (Atom)