2025(e)ko otsailaren 19(a), asteazkena

Historiaurrea - galdetegia

Galdetegi hau Historiaurreari buruzko ezagutzak modu ludiko eta dibertigarrian ebaluatzeko diseinatuta dago:

1.- Historiaurreko zein garaitan agertu zen nekazaritza?

Paleolitoan.

Neolitoan.

Metalen aroan.

2.- Giza espezie hauetatik, zein agertu zen aurrena?

Homo habilis.

Homo erectus.

Homo sapiens.

Homo Neanderthalensis.

3.- Zein giza espezieri egozten zaio sua aurkitzea?

Homo habilis.

Homo erectus.

Homo sapiens.

Homo Neanderthalensis.

4.- Nola deitzen zaio gizakiaren lehen arbasoak agertu eta idazkera asmatu arteko aldiari?

Paleolitoa.

Neolitoan.

Metalen aroa.

Historiaurrea.

5.- Zenbat etapatan banatzen da historiaurrea?

Paleolitoan

Neolitoan

Metalen Aroan

Aurreko hirurak.

6.- Nola esaten zaio primateetatik bereizten gaituzten ezaugarriak eskuratzeko prozesuari?

Antropomorfismoa.

Hominizazioa.

Garapen kognitiboa.

Aldaketa.

7.- Non bizi ziren Paleolitoan?

Nomadak ziren, batzuetan adarrez egindako txaboletan bizi ziren edo kobazuloetan babesten ziren.

Sedentarioak ziren, txabolak eta auzoak eraiki zituzten erreken ondoan.

8.- Zertaz elikatzen ziren Paleolitoan?

Ehiztariak eta biltzaileak ziren, beraz, ehizatzen eta arrantzatzen zutenaz elikatzen ziren, nahiz eta elikagai gehienak fruituak eta sustraiak biltzetik etorri.

Nekazaritza eta abeltzaintza baliatuz alikatzen ziren, ehiza eta arrantzaz gain.

9.- Zer materialez eginak zeuden Paleolitoko tresnak?

Buztinaz (lurra).

Kobrea eta brontzeaz.

Harriz eta hezurrez.

Egurraz.

10.- Zer ehiza-teknika ez zen erabiltzen Paleolitoan?

Segada.

Arrantza arpoiekin.

Ehiza larriarekin.

Etxekotutako animaliak hiltzea zen erabiltzen ez zena, Neolitoan etxekotu baitziren animaliak.

11.- Zerk ahalbidetu zuen hotzari aurre egitea, elikagaiak prestatzea eta animalia basatiak uxatzea?

Nekazaritza.

Harrizko tresnak.

Sua menderatzea.

Labar artea (hormetako margolanak / arte rupestre)

12.- Historiaurreko zein alditan agertu zen labar-artea animalia oso errealistak eta polikromatuak (hainbat koloretakoak) irudikatuz?

Paleolitoan.

Neolitoan.

Metalaren aroan.

13.- Zer izen dute sexu-organoak oso garatuta dituzten eta ugalkortasuna bultzatzeko egiten zirela uste den emakumeen estatuatxoek?

Bustoak.

Maria.

Venus.

Eva.

14.- Nola deitzen zaio nekazaritza eta abeltzaintza agertzeari, sedentarizazioari, harri leunduari eta zeramikari?

Desarrollismoa (garapena).

Paleolitoko krisia.

Neolitoko iraultza.

Metalen aroa.

15.- Zer izen du herrixketatik kanpo egon ohi zen ehorzketa neolitikoen multzoak?

Metropolia.

Nekropolia.

Akropolia.

Megalopolia.

16.- Zertaz ari gara Arte neolitikoaz ari garenean?

Giza irudiak eta animaliak agertzen dira, oso eskematikoak, eszenak irudikatzen dira eta kolore bakarrekoak izan ohi dira.

Animalia-irudi nagusiak agertzen dira, eszenarik osatu gabe, oso errealistak eta kolore askotakoak.

17.- Historiaurreko zein alditan ekoizten dira zeramikazko ontziak?

Paleolitoan.

Neolitoan.

Metalaren aroan.

18.- Zein hiru zatitan banatzen da Metalen Aroa eta zein ordenatan?

Burdin aroa, Kobre Aroa eta Brontze Aroa.

Brontze Aroan, Kobre Aroan eta Burdin Aroan banatzen da.

Kobre Aroa, Brontze Aroa eta Burdin Aroa.

Burdin aroa, Brontze Aroa eta Kobre Aroa.

19.- Zer aldaketa ekarri zituen bizimoduan Metalen Aroak?

Merkataritzaren garapena

Herrixka txikiak hiri bihurtzea

Lanaren espezializazioa eta zatiketa sozialen agerpena ekarri zituen.

Aurreko hirurak.

20.- Zein monumetu megalitiko da hau?

Trikuharria (dólmen)

Menhirra (menhir)

Harrespila (cromlech)

21.- Zein monumetu megalitiko da hau?

Trikuharria (dólmen)

Menhirra (menhir)

Harrespila (cromlech)

22.- Zein monumetu megalitiko da hau?

Trikuharria (dólmen)

Menhirra (menhir)

Harrespila (cromlech)

23.- Zer giza espezieren aztarnak aurkitu dira Atapuercan (Burgos)?

Homo hábilis.

Homo antecessor.

Homo Neandertal.

Homo sapiens.

2025(e)ko otsailaren 12(a), asteazkena

HARITZ ETA SUAREN SEKRETUA (HISTORIAURREA)

Lehen gizakia sua sortzen.

HARITZ ETA SUAREN SEKRETUA

Orain dela milaka eta milaka urte, ibai ertzean kokaturiko haitzulo txiki batean familia bat bizi zen. Haien artean, Haritz izeneko mutikoa zegoen, beti jakin-mina piztuta zuena. Bere aitonak, familiako jokintsuena zenak, beti esaten zion:

- Haritz, mundua handia da eta sekretuz beteta dago. Baina sekreturik handiena SUA da.

Haritzek ez zekien zer zen sua. Ez zuen inoiz ikusi, eta ez zekien zertarako erabili zezakeen ere.

Egun batean, ekaitz handi baten ostean, basoan zehar zebilela, zuhaitz bat kiskalita ikusi zuen. Adar bat oraindik gori-gorl zegoen eta beroa igortzen zuen. Beldurrez, baina aldi berean liluratuta, makila hartu eta haitzulora eraman zuen.

Hasieran, guztiek harrituta begiratu zioten, baina laster konturatu ziren suak beroa ematen zuela eta gau ilunetan argia eskaintzen zuela.

Egurrez elikatu zuten sua, itzali ez zedin, eta haien bizitza erabat aldatu zen: neguan ez zuten gehiago hotzik pasatu, haragia eta arraina sukaldatu egiten zuten eta piztia basatiengandik babesten ziren.

Haritz bihurtu zen tribuko mutil ausart eta jakintsuena, eta sua altxorrik preziatuena bihurtu zen. Haritzek ulertu zuen aitonak esaten zuena: sekretunk handiena sua zela.

--------

1) Kontakizun hau zein garaitan pasatu zela uste duzu?

iztanle gehü

2) Non bizi zen Haritz?

3) Zer esaten zion aitonak Haritzi?

4) Nola aurkitu zuen sua Haritzek?

5) Zertarako erabiltzen zuten sua?

6) Zure ustez, zer gertatuko litzaieke Haritzek sua aurkitu ez balu?

2025(e)ko otsailaren 5(a), asteazkena

Gazte bat pentsakor

15 dilema moral gazteentzat

1. Gezurra esatea lagun bat babesteko.
Lagun batek zerbait gaizki egin duela esaten dizu (denda batean zerbait lapurtzea, adibidez), baina inori ez esateko eskatzen dizu. Gero, poliziak galdekatu eta zerbait ba ote dakizun galdetzen dizu. Gezurra esango zenuke zure laguna babesteko edo egia esango zenuke?

2. Talde-erabaki bat hartzea vs. zuzena.
Kirol talde bateko kidea zara eta zure taldekideek partida garrantzitsu batean tranpa egiteko asmoa dute. Denek espero dute zuk parte hartzea txapelketa irabazten lagunduko duzulako. Tranparekin bat egingo zenuke edo horren aurka hitz egingo zenuke, nahiz eta horrek zu taldetik botatzea eragin dezakeen?

3. Argazki bat partekatzea baimenik gabe.
Ikaskide baten argazki konprometitua jasotzen duzu, eta lagunek sare sozialetan partekatzeko presioa egiten dizute. Badakizu honek umiliatu egin dezakeela. Partekatu egingo zenuke baztertua ez izateko, edo uko egingo zenuke eta lagunak galtzeko arriskuari aurre egingo al zenioke?

4. Eskola-jazarpena (bullyinga).
Ikaskide bat beste batzuek jazartzen ikusten duzu, baina ez zaude zuzenean inplikatuta. Esku hartuz gero, jazarleen hurrengo helburua bihur zintezke. Ezer egiten ez baduzu, jazarpenak aurrera jarraituko du. Zer egingo zenuke?

5. Azterketa batean tranpak egitea.
Azterketa garrantzitsu batean, konturatzen zara ikaskide baten erantzunak ikus ditzakezula. Kopiatzeko tentazioa duzu, gaia kostatzen zaizulako, eta nota on bat behar duzu gainditzeko. Kopiatu edo zeure kabuz egingo zenuke azterketa, nahiz eta nota txarra atera?

6. Norbaiti arauak hausten laguntzea.
Zure lagunik onenak eskolatik ihes egiten duen bitartean estaltzeko eskatzen dizu, festa batera joateko. Badakizu laguntzen badiozu, arazoetan sartzea saihestuko duzula, baina badakizu gaizki dagoela. Lagunduko zenioke ala ez? Zer egingo zenuke?

7. Galdutako dirua aurkitzea.
Diru-zorro handi bat aurkitu duzu kalean. Ez dago identifikaziorik diru-zorroan, baina dirua agintariei eman edo gorde zeniezaieke, inork ez bailuke eskatuko. Zer egingo zenuke?

8. Arrisku-erabakiak hartzea.
Lagun talde batek festa batera joan nahi du. Han badakizu alkohola eta drogak egongo direla. Badakizu egoera arriskutsua dela, baina beldur zara ez bazoaz lagunak galduko dituzula. Haiekin bat egingo zenuke edo ez joatea erabakiko zenuke ondorio sozialei aurre eginez?

9. Gurasoei desobeditzea.
Gurasoek debekatu egin dizute lagunekin irtetea azterketa garrantzitsu baterako ikasi behar duzulako. Hala ere, zure lagunek irteera berezi bat antolatu dute eta joateko eskatzen dizute. Ez diezu gurasoei obeditzen taldetik kanpo ez geratzeko edo etxean geratzen zara ikastera?

10. Lagun batekiko leialtasuna vs. zuzen jokatzea.
Badakizu zure lagunik onena bere bikotekidea engainatzen ari dela eta estaltzeko eskatzen dizu. Zu ondo konpontzen zara biekin, eta ez dakizu bikoteari egia esan behar diozun edo zure lagunari leial eutsi behar diozun. Zer egingo zenuke?

11. Diskriminazioa eta gizarte-presioa.
Lagun batzuk iruzkin arrazistak edo diskriminatzaileak egiten ari dira beste kide bati buruz, eta deseroso sentitzen bazara ere, beldur zara zerbait esateko eta gaizki geratzeko. Laguna defendatuko zenuke edo isilik egongo zinateke gatazkak saihesteko?

12. Teknologia behar ez bezala erabiltzea.
Lankide batek beste pertsona baten sare sozialen kontua hackeatzen laguntzeko eskatzen dizu, txantxa bat egiteko. Kaltegabea dirudien arren, badakizu gaizki dagoela norbaiten pribatutasuna inbaditzea. Txantxetan parte hartzuko zenuke edo uko egingo zenuke?

13. Mendekua edo barkamena.
Lankide batek zerbait bidegabea egin dizu eta oso zaurituta sentitzen zara. Orain mendekua hartzeko aukera duzu, baina badakizu barkatu eta gatazka atzean utz dezakezula. Zer egingo zenuke?

14. Egia esatea vs. norbait babestea.
Ohartzen zara zure lagunik onena tratu txarrak jasaten ari dela etxean, baina inori ez kontatzeko eskatzen dizu. Beldur zara egia kontatzeak arazoak sortuko ote dizkion, baina laguntza behar duela ere uste duzu. bere nahia errespetatuko zenuke edo heldu bati informatuko zenioke?

15. Sekretu arriskutsu bat gordetzea.
Norbaitek aitortzen dizu bere buruarentzat arriskutsua den zerbait egitea aztertzen ari dela, baina inori ez esateko eskatzen dizu. Beldurra diozu bere konfiantzari traizio egiteari, baina bere ongizateak ere kezkatzen zaitu. Bere konfiantza hautsiko zenuke laguntza eskatzeko edo bere sekretua errespetatuko zenuke?

2025(e)ko urtarrilaren 30(a), osteguna

Prehistoria y los primeros humanos

La prehistoria y los primeros humanos

Prehistoria y los primeros humanos

Lo primero que tenemos que saber es que la prehistoria se divide en tres grandes periodos… el paleolítico, el neolítico y la edad de los metales.

El paleolítico comienza con la aparición de los primeros seres humanos y acaba 8.000 años antes del nacimiento de Cristo.

Durante el paleolítico, los seres humanos eran nómadas, no vivían en un mismo sitio, estaban continuamente viajando detrás de los animales que cazaban. Como eran cazadores y recolectores tenían que seguir a los animales para poder capturarlos y aprovechaban esos viajes para ir cogiendo los frutos silvestres que iban encontrando.

Vivían en tribus, en pequeños grupos familiares, y se refugiaban en cuevas naturales donde realizaban pinturas. Estas pinturas las hacían con carbón y tierra todo ello mezclado con grasa y agua. Aquí podéis ver algunas de ellas…. La verdad es que es impresionante pensar que estas pinturas, estas primeras representaciones artísticas, las hicieron hace miles y miles de años.

Con el paso de los años, de los siglos, estos primeros seres humanos se hicieron más y más inteligentes y empezaron a domesticar algunos animales como perros, cabras, ovejas y cerdos; también empezaron a cultivar plantas que luego se comían. Es con la llegada de la agricultura y la ganadería, cuando todo cambia, cuando los hombres dejan de ser nómadas y se hacen sedentarios ya que surgen los primeros poblados… Ahí acaba el paleolítico y empieza el neolítico.

El neolítico se inicia 8 mil años antes de Cristo con la aparición de la agricultura y de la ganadería y acaba cuando empieza la edad de los metales.

Los hombres y las mujeres del neolítico fueron capaces de producir alimentos cultivando la tierra y domesticando animales. Se puede decir que fueron los primeros ganaderos y agricultores de la historia, mejor dicho de la prehistoria.

Como tenían que cuidar sus cultivos y sus rebaños construyeron pequeños poblados y empezaron a vivir en ellos de una manera estable, es decir, se hicieron sedentarios no como los hombres del paleolítico que eran nómadas porque siempre estaban viajando.

Los primeros poblados neolíticos se situaban en lugares fértiles, cerca de los ríos ya que así podían acceder facilmente al agua. Podían regar los campos, dar de beber a los animales…Ya sabéis que el agua es imprescindible para la vida.

Durante el neolítico se inventaron muchas cosas como la cerámica o el tejido, pero el invento más importante sin duda fue la rueda…

Y todo iba sobre ruedas para los hombres y mujeres del neolítico y todavía más cuando empezaron a utilizar metales. Es justo en ese momento cuando acaba el neolítico y comienza una nueva era de la prehistoria, la edad de los metales. Que se inicia en el año 6.500 antes de Cristo y finaliza con la aparición de la escritura.

El primer metal que se utilizo fue el cobre, luego el bronce, que es una mezcla de cobre y estaño y por último el hierro, un mineral mucho más abundante y por lo tanto más fácil de encontrar en la naturaleza.

Para poder moldear los metales los fundían a temperaturas muy elevadas y les daban la forma deseada. Así se fabricaron utensilios como armas, herramientas o adornos. A este proceso se le llamó metalurgia.

Con la metalurgia empieza la artesanía y el comercio. Los metalúrgicos fueron los primeros artesanos especializados ya que la metalurgia era un trabajo complejo y difícil que pocos sabían hacer. El aumento de la producción agraria y la aparición de la artesanía provocaron el trueque o lo que es lo mismo, el intercambio de productos. En ese momento surge el comercio. El comercio, a su vez, provocó que algunos poblados se hicieran más grandes, convirtiéndose en ciudades.

Se inicia entonces un gran intercambio comercial y cultural entre estas nuevas ciudades y surgen inventos como el barco de vela o los carros que ayudan al traslado de las mercancías.

El comercio también cambió la sociedad creando las clases sociales, los ricos y los pobres, los poderosos y los esclavos.

Durante la edad de los metales los seres humanos empiezan a hacerse preguntas sobre los misterios de la vida y de la muerte y surgen las primeras representaciones religiosas. Se levantaron construcciones que reciben el nombre de megalitos porque están construidos con grandes bloques de piedra. Mega significa grande y litos piedras.

La edad de los metales acaba 4.000 años antes de Cristo con la aparición de la escritura.

Historiaurrea eta lehen gizakia

Historiaurrean gizakiak kobazuloetan bizi ziren.

Historiaurrea eta lehen gizakia

Lehenik eta behin, jakin behar dugu historiaurrea hiru aldi handitan banatzen dela: paleolitoa, neolitikoa eta metalen aroa.

Paleolitoa lehenengo gizakien agerpenarekin hasten da eta Kristoren jaiotza baino 8.000 urte lehenago amaitzen da.

Paleolitoan, gizakiak nomadak ziren, ez ziren leku berean bizi, badoa!, etengabe bidaiatzen zuten ehizatzen zituzten animalien atzetik. Ehiztariak eta biltzaileak zirenez, animaliei jarraitu behar zieten harrapatu ahal izateko, eta bidaia horiek basa-fruituak hartzeko aprobetxatzen zituzten.

Tribuetan bizi ziren, familia-talde txikietan, eta kobazulo naturaletan babesten ziren, pinturak egiteko. Pintura horiek ikatzez eta lurrez egiten zituzten, guztia koipearekin eta urarekin nahastuta. Hemen ikus ditzakezue horietako batzuk... Egia esan, ikaragarria da pentsatzea pintura horiek, lehen irudikapen artistiko horiek, duela milaka eta milaka urte egin zituztela, ezta?

Urteen poderioz, mendeen poderioz, lehen gizaki horiek gero eta adimentsuago bihurtu ziren, eta animalia batzuk etxekotzen hasi ziren, hala nola txakurrak, ahuntzak, ardiak eta txerriak; gero jaten ziren landareak landatzen ere hasi ziren. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren etorrerarekin, dena aldatzen denean, gizonek nomada izateari uzten diotenean eta sedentario bihurtzen direnean, lehen herrixkak sortzen baitira... Hor amaitzen da paleolitoa eta hor hasten da neolitoa.

Neolitoa Kristok baino 8 mila urte lehenago hasi zen, nekazaritza eta abeltzaintza agertu zirenean, eta metalen aroa hasi zenean amaitu zen.

Neolitikoko gizonak eta emakumeak gai izan ziren elikagaiak ekoizteko lurra landuz eta animaliak etxekotuz. Esan daiteke historiako lehen abeltzainak eta nekazariak izan zirela, hobeto esanda historiaurrekoak.

Beren laboreak eta artaldeak zaindu behar zituztenez, herrixka txikiak eraiki zituzten eta bertan modu egonkorrean bizitzen hasi ziren, hau da, sedentario bihurtu ziren, ez paleolitikoko gizakiak bezala, nomadak baitziren, beti bidaiatzen ari zirelako.

Neolitoko lehen herrixkak leku emankorretan zeuden, ibaietatik gertu, horrela erraz irits zitezkeelako uretara. Soroak ureztatu zitzaketen, animaliei edaten eman... Badakizue ura ezinbestekoa dela bizitzarako.

Neolitoan zeramika edo ehuna bezalako gauza asko asmatu ziren, baina asmakizunik garrantzitsuena gurpila izan zen...

Eta dena gurpilean zihoan neolitikoko gizon-emakumeentzat, eta are gehiago metalak erabiltzen hasi zirenean. Une horretan bertan amaitu zen neolitoa, eta historiaurreko aro berri bat hasi zen, metalen aroa. 6.500 urtean hasten da Kristoren aurretik eta idazketaren agerpenarekin amaitzen da.

Erabili zen lehen metala kobrea izan zen, gero brontzea, kobrearen eta eztainuaren nahasketa bat, eta azkenik burdina, askoz ere mineral ugariagoa eta, beraz, naturan aurkitzeko errazagoa.

Metalak moldekatu ahal izateko, oso tenperatura altuetan urtzen zituzten eta nahi zuten forma ematen zieten. Hala, tresnak egin ziren, hala nola armak, erremintak edo apaingarriak. Prozesu horri metalurgia deitu zitzaion.

Metalurgiarekin artisautza eta merkataritza hasi ziren. Metalurgikoak izan ziren lehen artisau espezializatuak; izan ere, metalurgia lan konplexua eta zaila zen, eta gutxik zekiten lan hori egiten. Nekazaritza-ekoizpenaren hazkundeak eta artisautzaren agerpenak trukea eragin zuten, hau da, produktuen trukea. Une horretan sortu zen merkataritza. Merkataritzak, aldi berean, herrixka batzuk handiago bihurtzea eragin zuen, hiri bihurtuz.

Orduan, merkataritza- eta kultura-truke handia hasi zen hiri berri horien artean, eta asmakizunak sortu ziren, hala nola belaontzia edo salgaiak garraiatzen laguntzeko orgak.

Merkataritzak ere gizartea aldatu zuen klase sozialak sortuz, aberatsak eta pobreak, boteretsuak eta esklaboak.

Metalen aroan, gizakiak bizitzaren eta heriotzaren misterioei buruzko galderak egiten hasten dira, eta lehen irudikapen erlijiosoak sortzen dira. Megalitoak izeneko eraikinak eraiki ziren, harrizko bloke handiekin eginak daudelako. Megak handia eta harri txikiak esan nahi du.

Metalen adina Kristoren idazkera agertu baino 4.000 urte lehenago amaitzen da.

Dilema 8 (1. zikloa): aurkitutako dirua zuretzat gorde edo jabeari bueltatu?

Kalean dirua aurkitu dugu!

Behin batean supermerkatura lagun batekin erosketak egitera joan nintzen. Kaletik gindoazela nire lagunak lurrean kartera bat euroz beteta aurkitu zuen, eta ez zekien zer egin: dirua poliziarengana eraman edo berarentzat gelditu.

Zuk zer egingo zenuke, aurkitutako dirua poliziari eraman edo zuretzat gorde?