ERDI AROA (476 - 1492)
GIZARTEA
Erdi-aroko gizartea nekazaria zen. Erdi-aroan %90 biztanleria lurretik bizi zen. Nekazaritza erdigunea zen garai horietan eta gizartea 5 estamendu nagusitan banatuta zegoen: Erregea eta aita santua / Nobleak eta goi eliz gizonak / Merkatariak / Nekazariak / Esklaboak eta jutoak.
LEHENENGO MENDEAK (476 - 1000):
Lehenengo erdi-aroko mendeetan (476 - 1000. urtearen bitartean), nekazariak berezko lurren artean antolatzen ziren beraien artean. Talde txikietan beraien legeak ezartzen zituzten. Haiek lantzen zituzten barazkiak antolatzen zituzten. Poliki-poliki nobleen eta kleroen erruez desagertzen joan ziren. Horrela hasten da gaur egun guk deitzen dugun feudo edo feudalismo.
Pirámide feudala:
1. Erregea eta aita santua
2. Nobleak eta goi eliz gizonak
3. Merkatariak
4. Nekazariak
5. Esklaboak eta jutoak
-Erregea: gizarte pirámide feudalan gehien agintzen zuena zen. Erregea gaztelu batean bizi zen eta bere kortea zeukan.
-Nobleak eta goi eliz gizonak: elizaren edo katedralaren aloban bizi ziren. Goi eliz gizonak ezin ziren ezkondu.
Nobleak bere feudoa zituzten eta feudoan zegoen dena.
-Merkatariak: bidaiak egiten zituzten bere produktuak zaltzeko edo beste herriekin tratuak egiteko.
-Nekazariak: bere etxe propioetan bizi ziren eta bere produktuak haiek daztatzeko ziren baina ateratzen zuten dirua erregearentzat zen. Erregen nekazariak lurretik ateratzen zuten janaria eta dirua erregearentzat zen. Nekazariak ere zergak ordaindu behar zituzten eta zergak erregearentzat ziren ziren.
-Esklaboak eta jutoak: erregearntzat, bakarrik lan egitan zuten. Erregearen agintetara zeuden.
----------------------------------------------------------
Erlijioa
ERDI AROKO ERLIJIOAK
-Erdi Aroan hiru erlijio nagusiak: Kristaua, Judutarra eta Islama ziren. Bakoitza bere sinesmenak eta aholkuak zituzten. Hemen dituzue hiru erlijioak hobeto azalduta.
*Kristaua: Kristautasuna Erdi Aroko historiaren bihotzean datza. Izan ere, garai honetako pentsamoldea markatzen du zeharo. Erromako Aita Santuaren inguruan antolatuta, Mendebaldeko Erdi Aroko mugak eta mundu kristau katolikoenak bat dira. Kristautasunan ez daude aholkuak, bakarrik sinesmenak daude.
Sinesten dute Jainko bat persona batean personofikatua zegoela Jesus deituta eta hil zela beraien bizitzak salbatzeko. Gurutze batean hil zela uste dute erromatarren eskuetan.
*Islama: VII. mendean, islama, erlijio berria, munduko toki askotan zabaldu zen. Islam terminoak “Jainkoaren borondatearen mende” esan nahi du, eta eragin handia izan du gizateriaren historian. Hasieratik, erlijioa baino gehiago izan zen, mundua ikusteko modua, eta bizitzari buruzko jarrera. Esparru asko hartzen zituen barne: politika, artea, kultura, hizkuntza, etab.
· Fede-aitorpena (shahada): Allah da Jainko bakarra eta Mahoma da haren profeta
· Otoitza (salat): egunean, bost aldiz otoitz egin behar dute Mekara begira, meskitatik muezinak dei egiten duenean. Ostirala da haien egun sakratua.
· Limosnak ematea (zakat): txiroei lagundu behar diete guztiek. Ondarearen %2,5 behartsuei eman behar zaie.
· Baraualdia (sawm): Ramadan deiturikoa, 29 egunez, ez jan, ez edan, ez erre eta tratu sexualik ere ezin da eduki, eguzkia irteten denetik sartzen den arte. Amaieran, 3 jai egiten dira, behartsuei limosna emateko.
· Erromesaldia (hajj): Mekara bizitzan behin joatea da, horretarako baliabideak izanez gero.
*Judutarra: Jainko sortzaile batengan sinesten dute, espirituala eta hilezkorra. Egun batean Jainkoak Mesias bat bidaliko dutela sinisten dute, gizon hori Daviden tribuko ondorengoa izango da. Une horretatik aurrera guztiak bakean eta Gogaidetasunean biziko garela uste dute, Jainko bakarrarengandik lotuta.
Hamar mandamenduak:
1. Jainkoa maitatuko duzu gainontzeko guztiaren gainetik
2. Ez duzu Jainkoaren Izena alferrik erabiliko
3. Jaiegunak santuetsiko dituzu
4. Aita eta ama ohoratuko dituzu
5. Ez duzu erahilko
6. Ez duzu ekintza lizunik burutuko
7. Ez duzu lapurtuko
8. Ez duzu testigantza faltsurik egingo, ezta gezurrik esango
9. Ez dituzu pentsamendu edo ekintza lizunik onartuko
10. Ez dituzu besteren ondasunak desiratuko
-----------------------------------------------
Kultura eta Artea
Erdi aroko kultura
Kulturaren aspektuan , Erdi Aroan Interesgarriko kulturak hasi ziren. Manifestazioak egiteko forma berri bat, artistiko eta kulturalak.
Erdi aroko kulturan ere aipatzen dugu personai garrantzitsu batzuk.
Erdi aroko mendeak asmakuntzaren denbora izan ziren. Baina horren beste hiriak ere bai sortu, merkatu egiteko forma berri bat eta burgesia ere sortu zen.
Sortutako lengua internazionala latina izan zen. Horren hitz egiteko arrazoiak hauek izan ziren:
Hasieran latina bakarrik jakintsuek hitz egiten zuten, baina denborarekin herriak erebai ikasi zuten. Herri batentxako latina ikastea oso gauza importatea zen. Herri baten poblazioa latina bazekiten herri kultoa egiten zen, eta horren ondorioz, azkenean gendea beste latinezko formak asmatu zuen.
Monasterio eta unibertsitateak
Lehenegoz klasea monasterio edo eskolan ematen zen, baina unibertsitateak egitean jendea lan berriak egin ahal zuen. Unibertsitateak sortzen ziren eskola on bat independentzia hartzen zuenean unibertsitate bat egiten da. Erdi aroko unibertsitatean beti 7 arte liberalak ikasten ziren edo trívium y cuadrivium.
Alquimia
Alquimia aspektu importante bat izan zen erdi aroko kulturan, hauxe da pertsonai batzuk arrokarekin medizinak egiten zuten, erebai batzuk filosofal arroka lortzea nahi zuten munduko boteretsuenak izateko. Beste batxuk ikasten zuten alquimia, arrokak urrea bihurtzeko.
Arabiarrak hasi ziren alquimia eskoletan irakasten eta espainar alquimista batzuk joaten ziren arabiarren eskoletara alquiminiaren sekretuak ikasteko, adibidez esaten dute Arnaldo de Villanueva izan zen alquimista hoberena eta egon zen bere bizitza erdia arabian alquimia ikasten.
------------------------------
Pertsonai garrantzitsuenak
( Rikardo I.a, Abd-al-raman III eta Karlomagno)
Rikardo I.a, Lehoibihotza
(ingleses Lionheart, frantsesez Cœur de Lion) ezizenez ezaguna, (1157ko irailaren 8a – 1199ko apirilaren 6a) Ingalaterrako erregea izan zen 1189 eta 1199 bitartean.
Henrike II.a aitak semeen artean banandu zituen bere menpeko lurraldeak. Rikardori Poitu, Perigord, Limoges eta Gaskonia egokitu zitzaizkion. Hala ere, 1173an anaia zaharrekin batera aitaren kontra matxinatu zen. Garaituta, barkamena lortu zuten.
1184an Henrike anaia zaharrena hilda, Richard oinordeko bihurtu zen. Aitak zalantzak izan zituen izendapen hori berresterakoan, eta Rikardok Filipe II.a Frantziakoarekin bat egin zuen. 1189ko uztailaren 4an hitzartu zen bakea, non Rikardoren oinordekotza onartu zen.
Rikardo 1189ko irailaren 3an eskuratu zuen Ingalaterrako koroa. Segituan Filipe II.a Frantziakoarekin gurutzada egitera joan zen, boterea Leonor Akitaniakoa amaren esku utzita. Ekialdean, Zipre eta Akre hartutakoan, Saladinekin bakea sinatu zuen (1192) kristauei lurralde santuetara joateko ahalmena lortuz. Zipren, 1191ko maiatzaren 6an Berengaria Nafarroakoarekin ezkondu zen Rikardo, Leonor Akitaniakoak nahi zuen bezala. Nolanahi ere, historialari batzuen arabera, Rikardo homosexuala zen, sodomiako bekatua egotzi baitzitzaion.
Hirugarren Gurutzadatik itzultzerakoan, ordea, Austriako dukeak atzeman zuen Rikardo. 1194an Canterburyko apezpikuak erreskatea ordaindu zuen. Akitaniara bueltatutakoan, matxinatu ziren hango hainbat baroiren aurka borrokatu zuen. Filipe II.aren kontra ere egin zuen, honek Joanekin, Rikardoren anaia gaztearekin, konspiratu zuelako. Borroka horietan zaurituta (arin bazen ere), 1199an hil zen.
ABD-AL-RAHMAN III
Abderraman III Kordobako lehenengo kalifa izan zen, eta erdi aroko gizon boteretsuen artean kokatu ahal da.
LEHENENGO URTEAK:
Indarkeriak eta jauregizko azpijokoek Abderramanen haurtzaroa markatu zuten. Bere Aitona Abd Allah I. a, Kordobako emirra zen, eta Mohammed-en (Abderramanen aita) hilketa agindu zuen. Motarrif (ere bai emirraren semea) izan zen hiltzailea. Horrela 912.urtean Abderraman bere aitonaren ondorengoa izan zen.
ABDERRAMAN, EMIR:
X. mendean, Kordobako emirraren kargua ez zuen benetako baliorik, nominala baizik. Bere gobernuaren lehenengo urteetan Al-Andalusen zeuden nobleen boterea gutxitzea izan zen. Matxinada batzuen aurka borrokatu behar izan zuen, adibidez Omar-al-Hafsunen aurka, ekialdeko Andaluziaren jaunaren aurka borrokatu eta irarabazi zuen.
Ere bai erresuma kristauen aurka borroka egin zuen, gatazka batzuk irabazten (Valdejunquera) eta galtzen (Simancas).
KORDOBAKO KALIFATOA:
Abderraman, bere emiratoaren boterea ikusiz, Bagdad-eko kalifato abasidarekin hautsi eta kalifa izendatu zen, lurreko eta espiritual buruzagia. Afrikako fatimíen kontra borrokatu zuen, baina kalifatoa sortu zuenean, Badajoz, Merida eta Toledoren aurka borrokatu zuen, Toledo 932. urtean garaitua izan zen. Iparraldeko erresumen aurka borrokatzera joan zenean Zaragozako Tuyibiak Abderramanen aurka matxinatu ziren. Tuyibien etsaiak ziren jaunen laguntzarekin Zaragoza konkistatu zuen 937. urtean.
936. urtean al-Zahrako (zentro polítiko eta administratzaile berri bat) eraikipena amaitu zen.
KALIFATOAREN HURRENGO URTEAK:
931. urteko martxoan Abderraman Ceutan sartu eta Fatimien aurka borroka egiteko postu estrategiko giza erabili zuen. Ramiro II.a al-Andalus eraso zuenean, Toda, Nafarroako erregina bere erresuman zartzea utzi zion, musulmanen boterearen beldur. Gaztela-Leoiko herriak, elizak, gazteluak… eraso eta suntsitu zituen, baina Simancasen kristau armadak Abderraman garaitu zuten. Gatazka horren ondorioz Abderraman-ek ez zuen bere armada berriro zuzenean gidatu. Bera hil baino lehenengo kalifatoa hausten hasi zen, Fatimiek Almeria suntzituz eta kristau erresumek Salamankaraino sartuz. Baina Ramiro II .a hil ostean iparraldean sortutako desoreka aprobetxatu zuen eta bere boterea finkatu zuen berriro. Abderraman 961. urtean hil zen eta berarekin kalifatoa apurtu zen.
Karlomagno
Karlomagno frankoen erregea izan zen eta Karolingiar Inperioa zortu zuen, gero Germaniako Erromatar Inpero Santua izango zena.
Karlomagno Pipino motzaren sasiko semea eta Karlos Martelen biloba zen. 742. urtean jaio eta 814. urtean hil zen.
LEHENENGO URTEAK:
Karlos bere aitaren heriotzaren ondoren 768. urtean lurralde handi bat jarauntzi zuen. Bere aitaren erresumaren beste zatia Karloman-ek (Karlosen anaia) jarauntzi zuen.
Karloman, ordea 711. urtean hil zen, horrela Karlosek gudarik gabe bi erresumak batu zituen.
Bere gobernuaren lehenengo urteetan lonbardiarrak eraso zituen, hauek AdrianoI.a (aita santua) mehatxatzen ari zirelako. Ere bai Iberiar Penintsulan zartu ziren, baina baskoiek Errolan ( bere generala era iloba) garaitu eta hil zuten, Errolanen abestia sortuz.
Baina Karlomagnoren gudarik handienak saxoien aurka izan ziren, Jutlandiako Penintsulan kokatuta zegoen kristautasunik gabeko herri germaniarrak. 785. urtean saxoniarrek guda galdu zuten eta kristau bihurtu ziren.
ADMINISTRAZIO ETA GOBERNUA:
Karlomagnoren gortea leku askotan kokatu zen baina azkenik Akisgranen jauregian (VIII. Mendean) gortea finkatu zen. Bere erresuma oso handia zenez bere lurraldeak kontrolpean izareko noble multzo baten esku ipini zuen lurraldeen gobernua (kondeak, markesak…). Noble hauek kontrolpean izateko sarritan gortean egotea eskatzen zitzaien. Batera legeak zeuden erlijioa eta politika kontrolatzeko.
KAROLINGIAR INPERIOAREN BERPIZMEN KULTURALA:
Karlomagno, bere gortearen ezjakinduria ezagutzen zuen, eta bere gortera jakintzu asko erakarri zituen Italiarrak gehienak. 782 urtean Alkuino ingelesak gortera etorri zen. Alkuino Karlomagnoren irakasle giza lan egin zuen, eta política egiteko forman eragina izan zuen. Karlomagnoren azken urteetan bera garatzen zituen arteen gorapena eman zen. Liburutegiak, eskolak, artisautza lanak… Garatu ziren. Garapen honi Karlongar berpizmena deritzo.
KARLOMAGNO, ENPERADORE :
Karolingiar inperioa hain zabala zenez, bere nobleek Constantinoplako enperadorearekin konparatu ahal zala pentzatzen zuten, beste europar errege batzuk baino ahaltzua zelako. Karlomagnok 800. urtean aita santua defendatzeko Alpeak zeharkatu zituen, horregaitik gabonetan enperadore koroatu zuten.
Bera hil ondoren bere inperioa hirutan zatitu zen. Oton I. a bere inperioa berregin zuen bacará izan zen.
---------------------------------------------------------------
Politika
POLITIKA
Erdi aroko politikan nabari diren gertakizun garrantzitzuenak gudak dira. Guden artean Gurutzadak dira importanteenak.
GURUTZADAK
Gurutzaden artean lehenengoa izan zen garrantzitzuena, Jerusalem-era ailegatu zen bakarra izan zelako.
Musulmanek Jerusalem konkistatu zuten 1076. urtean. Urbano II.a (Aita Saintua) Clermont-eko Kontzilioan lehenengo gurutzada aldarrikatu zuen, 1095. urtean. Lur Santua berreskuratzea zen haren funtzio garrantzitzuena, baina beste helburu batzuk zeuden: Erroma (Katolikoak) eta Konstantinopla (Ortodoxoak) arteko eztabaidak konpontzea, Germaniako Erromatar Imperio Santuko enperadorearen boterea kontrolpean izatea eta Europako jaunen arteko gatazkak etsai baten aurka norabideratzea; musulmanak.
Jendea gurutzadetara joateko, Urbano II.a Jerusalem-era joaten zirenen bekatuak barkatuko zituela esan zuen. Garai horretan erlijioa oso importantea zenez, jende asko gehitu zen lehenengo gurutzadara. Haren buruzagiak Godofredo Bouillon-ekoa, Raimundo IV.a (Tolosakoa), Bohemundo I.a (Tarentokoa) eta HugoI.a Vermandois-ekoa (Aita Saintuaren ordezkaria) ziren.
Armada kristauek Europatik 1096. urteko abuztuan atera ziren. Konstantinoplaren harresien kanpoan joan ziren pilatzen, 1096. urteko azarotik, 1097. urteko apirilera. Hugo izan zen lehenengoa, gero, Godofredo ailegatu zen, Raimundo eta Bohemundo.
Bizantzio Alejo 1 enperadorea prestatutagoa zegoen, indarkeri erasotzaile gutxiagoak egon ziren bidearen luzetaran.
-Lehenengo taldea osatzen zen Lorenaren eta Flandesen gerlariak, komantatu egon zen Godofredo de Bouillón eta bere anaiekin, Balduino eta Eustaquio bideratu ziren Konstantinoplara Alemaniatik eta Hungariatik.
-Bigarren taldea konposatuta zegoen Iparraldeko Normando gerlariak komandatutak Hugo de Vermandois, Frantziako Felipe 1aren erregearen anaia, eramaten zuen Aita Santuaren estandartea, Estéfano II De Blois, Inglaterrako Guillermo II erregea, Flandesaren Roberto II kondea eta Normandiako Roberto II, Konstantinoplara urtar bidez abiatu ziren Baritatik (Italia).
-Hirugarren taldea Normandiaren hegoaldeko gerlariak Bohemundo de Tarentoaren baxu aginteak egon ziren, Tancredoarekin, bere iloba, Normando septentrioraleekin elkartzean, denok batera bidaiatu ziren Konstantinoplara.
-Laugarren taldea Occitanoen gerlariekin konposatuak egon ziren, Raimundo de Tolosarengatik bideratuta eta Ademar De le Puy rekin, eragile pontifikaia eta espedizioaren espiritualaren buruzagia. Kontigente hau joanzen Konstantinoplarantz Eslovenia eta Dalmacia zeharkatzen.
HIRUGARREN GURUTZADA
1189-1192 arte, ere ezagututa nola Erregeen gurutzada, hiru erregeen presentziaz:
1189 Frantziako Felipe II. Erregea
1190 Inglaterrako Ricardo “lehoi Bihotza”
1191 Federico I. Bizargorri
Gurutzada hau saio bat zen Europako buruzagiak errekonkistatzeko Lur Saindua (Jerusalem) Sultan musulmanarekin Saladito, Jerusalenaren Erreinua konkistatu zuena.
KONSEKUENTZIAK POLITIKOAK
Polítika kausa zen indartazuna Europako monarkia modernoak, gurutzadak jaun handienak makildu zituzten. Askok hil ziren eta besteak pobrezia onartu zuten.
Klase soziala berri bat sortzeko impulsoa, Burkesia, feudalaren botere autonomoak merkataritza hiri handien sormena inpulsatuko zuen eta Europako monarkietarako indartzea lagunduko zioten autonomia kentzeko bere gogoari eta handi jaun feudalei kontrolatzeko.
GURUTZEEN KONTSEKUENTSIA EKONOMIKOAK
1192 Oriente eta Okzidenteren merkataritzako komertziorako berri ibilbideren irekitzea. Sormena dotoretzea komertzio internacional hau eta Mediterraneo Itxaso Italiar merkataritzar hiri goren unea
Hiriak nola: Genova, Venecia, Florencia, pisa, etab…Hiri hauek Mediterraneoaren komertzioaren ordez Bizantzioko inperioari, Musulmanekin gudetan nahastuta zeuden.
-Goren une komertzio hau diru metalikoaren erabilera dotoretu zuen, urrea, Oriente eta Okzidentearen erdian dauden herriak,
Goren une komertzial hau adibidez, "Florina" Florinako txanponak
eta "EL Ducado" Veneziarena ziren nazioarteko onarketa.
KONSEKUENTZIA SOZIALAK ETA KULTURALAK
-Okzidente eta Orienteko kultural trukea. Europarrak musulman eta Bizantziar kulturaz benefiziatu ziren eta Greziako ezagupenei portadoreak ziren.
-Geografiaren ezagupen berriak lortu zituzten, explorazioei ugariren esker, expedizioak eta peregrinazioak europeokin Orienteraino.
Ahalegin komertziala ere bultzatu zituzten explorazioak Erdi Orienteraino.
------------------------------------------------------------
Asmakizunak
ERDI AROKO ASMAKIZUNAK
Hauek dira erdi aroan asmatutako tresna garrantzitsuenak:
Xake jokoa: Indian asmatu zen VII. Mendearen lehenengo urteetan.
Paperez egindako dirua: Txinan asmatua, 610. urteko hamarkadan lehen aldiz erabilia.
Idazteko luma: Espainian asmatua ,635. urtean.
Haize errota: Pertsian asmatua, 650. urtean.
Hau ez da tresna bat, gaur egun erabiltzen dugun zenbaki bat baizik, zero zenbakia, indonesian idatzia lehen aldiz, 683. urtean.
Xilografía teknika: Japonian edo Txinan asmatua 740. urteko hamarkadan.
Inprentaren arbaso bat: Txinan asmatua, 868. urtean
Polbora: Txinan asmatua ,950. urtean. Oraindik ez zen gudan erabiltzen, suzirietan baizik.
Esklusa: Txinan asmatua ere, 983.urtean, gaur egun Panamako kanalean erabiltzen diren arbasoak.
Gorua ( rueca gaztelaniaz): Asian asmatua ,XI. Mendearen hasieran.
Iparorratza: Arabian edo Txinan asmatua, asmakizun oso garrantzitsua, 1090. urteko hamarkadan asmatua.
Hau da, polborarekin asmakizun hoberena, edo ia hoberena; lema: Arabian asmatua, 1180. urtean. Gaur egun bere garrantzia mantentzen duen gutxien artean kokatzen da.
Lupa: 1200. urtean Robert Grosseteste asmatu zuen.
Latorria: Bohemian (gaur egungo Txekiar Errepublika) asmatua, 1250. urtean.
Kainioia: Txinan asmatua 1280. urtean.
Betaurrekoak: Italian asmatua 1286. urtean. Ez ziren gaur egungokoak, baina antzekoak.
Erloju-iratzargailua: Alemanian asmatua, 1380. urtean.
Torlojua: beste asmakizun oso handia, gure etxeetan aurkitu ahal duguna. 1405. urtean, Alemanian asmatua.
Tipo mugikorrak dituen imprenta: Alemanian asmatua, 1450. urtean. Johannes Gutenberg- ek (errementari batek) asmatu zuen.
Lente konkaboak: 1450. urtean Nicolas de Cusak asmatu zuen 1450. urtean.
Astrolabioa: itsasoan norabidea mantentzeko balio zuen. Gaur egun ez da erabiltzen, GPS-a baizik. 1470. urtean asmatu zen, Europan.
iruzkinik ez:
Argitaratu iruzkina