Giza eboluzioa gizakien jatorria eta bilakaera azaltzen dituen gertaera da. Lehen gizakiak nondik datozen, noiz bizi izan ziren eta nola bizi izan ziren azaltzen du. Gizakien jatorriari buruzko uste desberdinak daude, baina zientzialariak bat datoz esatean tximinoekin nolabaiteko harremana zuten arbaso zahar batzuengandik eboluzionatu zutela hainbat milioi urtetan zehar. Izaki mota batengandik hasita beste izaki mota bat bilakatuz joateko prozesuari deitzen zaio eboluzioa.
Burmuina edo garunaren eboluzioa:
Prosimioen garunak 12,6 cm3 neurtzen zuen eta
gaur egungo gizakiarenak berriz 1251,8 cm3.
Gizakiaren eboluzioa: Historiaurrea edo prehistoria.
Zientzialariek proba asko dituzte gizakien jatorria nolakoa izan zen ulertzeko. Haietako asko, gizaki haiek utzitako fosilak dira; hau da, lurpean kontserbatutako hondakinak, hezurrak batez ere. Fosilak aztertzen dituen zientziari paleontologia deitzen zaio. Zientzialariek duela ehunka mila urte bizi izandako hainbat gizakiren fosilak eta tresnak dituzte, eta etangabe aurkitzen dira berriak. Aurkikuntza horiengatik, askotan, zientzialariek teoria desberdinak izan dituzte gizakien jatorriari eta eboluzioari buruz.
Gizakiaren eboluzioa modu satirikoan adierazita.
Gizakiak tximinoengandik datoz?
Hori askotan esaten den arren, zientzialariek diote bai tximinoak eta bai gizakiak arbaso komun batengandik eboluzionatu zutela. Baina tximinoak eta lehen gizakiak duela 8 -5 miloi urte bitartean hasi ziren bereizten arbaso (antepasado) komun horrengandik hasita. Horren ondoren, haietako bakoitza bere modura eboluzionatuz joan zen.
Hala ere, gizakiok eta tximinoek elkarrekiko harreman handia dute. Zientzialari askoren ustez, tximino handienak (txinpantzeak, bonoboak, gorilak eta orangutanak) eta gizakiak familia zientifiko bereko kideak dira. Baina, jakina, diferentzia oso handiak daude gizakien eta tximinoen artean. Horregatik, zientzialariek talde txikiagoetan banatu dute familia hori. Horrela, orangutanak Ponginae izeneko leinu edo talde bateko kideak dira; gorilak, txinpantzeak eta bonoboak, aldiz, Gorillinoen leinu kideak dira. Eta gizakiak Homininoen leinukoak. Homininoen leinua, beraz, gizakiak eta haren arbaso guztiak biltzen dituen leinua da, gizakien lehen arbasoak tximinoekin zuten arbaso komun horrengandik banatzen eta bereizten hasi zirenetik aurrera.
Homininoak
Gaur egun, hominino leinuko espezie edo mota bakarra dago bizirik: gizaki modernoa. Iragan urrunean, bi hominino espezi edo gehiago bizi izan omen ziren aldi berean. Zientzialariak ez daude beti ados esateko zein espezie diren beste espezie baten zuzeneko arbasoak. Baina hominino guztiak oso estuki loturik daude.
Australopitecus; "Lucy" Afrikan bizi izan zen, K.a. orain dela 3 milioi urte.
Australopitezinoak
Homininoen leinuko arbasorik zaharrenetako batzuk dira. Hainbat espezie desberdin zeuden. Fosilengatik dakigu Afrikan bizi izan zirela duela 4 eta 2,5 bitarte milioi urte. Fosil ospetsuenetako bat "Lucy" izenekoa da, Etiopiako lurrean aurkitutako eskeleto partzial (osorik ez dagoena) bat. Lucyren hezurrek 3 milioi urte inguru dituzte.
Gizakiaren bilakaera (ebloluzioa) historiaurretik gaur egun arte.
Australopitezinoek tximinoekin partekaturiko ezaugarriak zituzten; adibidez, gaurko gizakionak baino burmuin txikiagoak. Gainera, erraztasun handia zuten zuhaitzetara igotzeko. Baina, gizakiak bezala, bi oinen gainean ibil zitezkeen. Haien hanka, oin, belaun eta pelbis hezurrak aztertuz dakite hori zientzialariek. Bestetik, espezie horrek utzitako oin-aztarna batzuk ere aurkitu izan dira Tanzanian.
Lehen gizakiak jadanik tresnak erabiltzen zituen (harriak)
janaria lortzeko; animalien hezurrak apurtuz.
Gizakiak
Lehen gizaki-espezie edo forma batzuk bizi izan ziren duela 2 eta 1,5 bitarte milioi urte. Gizaki-espezie guztiak dira Homo zientzia-izena duen talde bateko partaide. Giza espezie guztien zientzia-izenak Homo hitzarekin hasten dira denak.
Lehen gizaki haiek australopitezinoak baino burmuin handiagoak eta masailezur eta hortz txikiagoak zituzten. Haien portaera, seguru aski, gaur egungo gizakienaren antzekoagoa ere ba omen zen. Esate baterako, Homo habilis izeneko espezie zaharreko kideak harrizko tresnak erabiltzen hasi ziren animalien haragia ebakitzeko. Beranduagokoak dira beste espezie batzuk: Homo erectus eta Homo heidelbergensis direlakoak. Zientzialariek uste dute espezie horiek bazekitela sua erabiltzen janaria prestatzeko.
Neanthertal gizakia K.a. 40.000 - 28.000 urte bitartean bizi izan zen.
Neandertal espezieko gizakiak, dirudienez, gizaki modernoekin batera bizi izan zen, aldi berean edo beretsuan. Baina duela 28.000 urte inguru desagertu egin ziren. Oso lotura handia zuten gizaki modernoekin; baina zientzialari gehienek uste dute neandertalak ez direla gizaki modernoen zuzeneko arbasoak.
Homo Sapiens
Seguruenik, gizaki modernoak duela 200.000 eta 100.000 bitarte inguru garatu ziren. Espezie honen zientzia-izena Homo sapiens da.
Adituen arabera lehen gizakia Afrikan jaio zen,
gerora beste lurralde batzuetara migratuko zuen;
Europa eta Asiara hasiera batean.
Lehen gizakia munduan zehar zabaldu zen:
Afrikatik hasita Europa eta Asiara lehenik, eta Ozeania eta Amerikara ondoren.
Zientzialari askoren ustez, lehen gizaki moderno hauek Afrikan eboluzionatu zuten eta gero Europa eta Asiara zabaldu ziren, eta ondoren Amerika eta Ozeaniara. Gizaki modernoak zehazki nola sortu ziren, zientzialariak oraindik aztertzen ari diren kontua da.
Irakurri aurretik:
1.-Ba al dakizu non jaio zen lehen gizakia?
2.-Zein harreman dago tximinoen eta gizakien artean?
Irakurri ondoren:
1.-Nondik gatoz gizakiok, zein da gure jatorria, zer diote zientzilariek?
2.-Gizakion eta tximinoen arteko harremana azaldu ezazu: zeintzuk ziren tximinorik handienak? Zeintzuk dira Ponginae-ak?
3.-Zein da "Lucy"? Aurkitu ezazu bere inguruko informazioa eta 5 lerroko aurkezpen bat egin, argazki eta guztiz:
4.-Azaldu ezazu lehen gizakia zein kontinentetan sortu zen eta nolakoa izan bere migrazioa munduan barrena (3 lerro):
Ariketa osagarriak:
1.-Marraztu ezazu gizakiaren evoluzioa:
2.-Testuaren laburpena burutu (10 lerro):
iruzkinik ez:
Argitaratu iruzkina